فەیلەسوفی ئینگلیز جۆن لۆک – بەستەری ویکی کوردیش لەوێ هەیە بەڵام بەشی بیرۆکەکەی هەر بەندە زیادی کردوە بۆیە داینانێم – کە گوایە کاریگەری فرانسیس بەیکن، باوکی زانستی نوێ، لەسەری هەبوە. یەکێ لەو کارانەی ئەو کە لای من جێگای بایەخە گرنگی دانیێتی بە “لێبوردەیی” دینی یان جیاوازی بیروڕا و هەروەها وردبوونەوەی لەسەر تێگەشتنی مرۆڤ و بیرکردنەوەی مرۆڤ. کتێبێکی هەیە بە ناوی “وتارێک سەبارەت تێگەشتنی مرۆڤ” (بەداخەوە بە زمانەکانی ناوچەکەی ئێمە کەس لەسەری نەنوسیوە تا لینک دانێم لە ویکی). لەوێدا ئەو ئەڵێ تەنها دوو سەرچاوەی هەیە:
1. هەستەکانمان (بینین، بیستن، تامکردن، بۆن کردن، بەرکەوتن)، 2. لێکدانەوەکانی مێشکمان.
تەنها قسەیەک لەسەر ئەوەی یەکەم بیکەم ئەوەیە کە ڕەسڵ لە کتێبی شیکاری ئەقڵدا ئەچێتە ناو دوالیزم و بابەتە فەلسفیەکەوە کە ئایا مێزەکەی بەردەممان هەیە یان نیە و ڕوونی ئەکاتەوە کە فەلاسیفە ناڵێن نیە، بەڵام هەریەک تێگەشتنێکیان هەیە بۆ ئەوەی کە بینینەکە چۆنە. وە دواتر ئەو شتە ئاشکرایە باس ئەکات کە هەموو لە جێگای خۆمانەوە مێزەکە بەشێوازێکی جیاواز ئەبینین، کە تەنها قسەیەکی گرنگ تیایدا ئەوەیە کە لەبەر ئەوەی هەریەکەو شێوە بیرکردنەوەیەک و ئەوەی لە مێسکماندایە لە ساتی بینینی مێزەکەدا جیاوازە، وا ئەکات کە هەریەکەمان مێزەکە بەشێوازێک ببینین.
ئەوەی دوەم شایانی باسکردنە، خۆشی زۆر لەسەری ئەڕوات، لە کتێبی دوو هەمان سەرچاوە خاڵی دوو بە دواوە. تیایدا تەواو وردی ئەکاتەوە کە گوایە مرۆڤ دوای ئەوەی شتێکی بەر هەست ئەکەوێ، مێشکی ئەتوانێ هەندێ “کردار”ی بۆ بکات کە ئەو وشەی “مەفروشکردن” یان با بڵێم ڕاخستن و ئەوانە بەکاردێنێ. وە لێرەشدا زیاتر لەسەری ئەڕوات کە ئەو کردارانە شتانێ نین کە تەنها کردار بن و نەمێنن بەڵکوو ئەبنە هۆی تێگەشتنی قوڵتر بۆ شتەکان و ئەیبەستێتەوە بەوەی کە لە زمانی کوردیدا جارێ ڕێک نەکەوتون چ ناوێکی بنێین جگە لە “معرفە” یان با بڵێم “پێزانین“ی مرۆڤ. بە کورتی مەبەستی ئەوەیە کە دوای ئەوەی کە بینیت ئەمە چ شاخێکە یان دەریایەکە ئیدی شتی تری لێ دروست ئەکەی وەک خۆزگە خانوویەکم لێرە هەبوایە.
ئیتر پیایدا ئەڕواتە خوارەوە، لێرە نامەوێ وەرگێڕان بکەم و پێم خۆشە ئەوەنەدەی خۆم “لێکدانەوە”م بۆ کردوە بینوسم. هەڵبەت جۆن لۆک کابرایەکە باوەڕی تەواوی بە بوونی خوا هەیە بۆیە هەندێ شتی تریش باس ئەکات وەک بوونی ڕۆح کە لای من زۆر ڕوون نیە، هەرچەن بێرتراند ڕەسڵیش لە کتێبی شیکاری مێشکدا وەک ئەو باسی ڕۆح ئەکات و ئەڵێ یەکێ لە سێ پایە سەرەکیەکەی “زەین”/mind یان ئەقڵی مرۆڤە. وە لۆک لەوێدا ئەوە ڕەت ئەکاتەوە کە ڕۆح سەرچاوەی بیرکردنەوە بێت و ناکرێ کە ڕۆح هەمیشە بیربکاتەوە بەبێ ئەوەی خاوەنەکەی ئاگای لێ بێت. ئەمە زۆر لام پڕ بایەخ نیە، چونکە من جیاواز لە هەردوکیان کێشەم لەگەڵ وشەی ڕۆح هەیە.
ئەوەی لام کرگنە بەشی سێیەمی کتێبی دووی هەمان سەرچاوەیە کە تیادا دێتە سەر “بیرۆکە”ی سادە و جیای ئەکاتەوە لە بیرۆکەی ئاڵۆز. لە دوای ئاخاوتنێکی ورد لەسەر ئەوەی کە مێشکی مرۆڤ توانای جیاکردنەوەی خاسیەت (دیسان وشەی تایبەتمەندێتی داماو)ی شتەکانی بەرهەستمان هەرچەن زۆر ئاڵۆز و تێکەڵن بەڵام زۆر بە ئاسانی جیا ئەکرێنە و مێشک لەیەکیان جیا ئەکاتەوە بۆ نمونە سپێتی و ساردێتی پارچە سەهۆڵێک کە سپێتیەکەی بەچاو و ساردێتیەکەشی دوای دەستلێدان یان بەرکەوتن فێری ئەبین. ئا لێرەوەیە کە دێتەوە سەر ئەوەی لە یاسای فیزیادا بە یاسای وزە ناسراوە و من هیچێکی وای لێ نازانم لەم کاتەدا ئەوەندە نەبێ کە وزە ون نابێت، تەنها لە جۆرێکەوە بۆ جۆرێکی تر ئەگۆڕێت (لام گرنگ نیە هەڵەبم لەمەیاندا). ئەگەڕێمەوە لای لۆک کە ئەڵێ مرۆڤ لەبەر ئەوەی لە شتە بەرجەستە (هەستە)کان بیرۆکە وەر ئەگرێ:
هەرگیز ناتوانێ نە بیرۆکەیەک دروست بکا لە دەرەوەی هەستەکان نە لەناویشی ببات چونکە ئەوە لە دنیای فیزیاییدا مەحاڵە.
بڵۆگی لائق 