نوسینی بێرتراند ڕەسڵ
وەرگێڕانی مەکینەی گوگڵ
دەقی سەرچاوە: https://russell-j.com/0583TS.HTM
ئەوەی لە ئەڵمانیا ڕوودەدات، بابەتی گەورەترین نیشانەیە بۆ هەموو جیهانی شارستانی. بە درێژایی سەد و پەنجا ساڵی ڕابردوو، تاکە ئەڵمانییەکان زیاتر لە تاکەکانی هەر وڵاتێکی دیکە کاریان بۆ زیاترکردنی شارستانیەت کردووە؛ لە نیوەی کۆتایی ئەم قۆناغەدا، ئەڵمانییەکان، بەکۆمەڵ، بە هەمان شێوە کاریگەر بوون لە دابەزینی شارستانیەتدا. لە ئێستادا دیارترین ناوەکانی جیهانی فێربوون هێشتا ئەڵمانین؛ خراپترین و دڕندەترین حکومەت ئەڵمانیشە. لە تاکە ئەڵمانییەکان کە کارەکانیان بووەتە هۆی ئەوەی ڕێز لە ئەڵمانیا بگیرێت، هەندێکیان لە دەربەدەریدان، هەندێکیان لە خۆیان حەشاردان و هەندێکیشیان ون بوون، چارەنووسیان نادیارە. بە لەبەرچاوگرتنی چەند ساڵێک لە دەسەڵاتی نازییەکان، ئەڵمانیا تا ئاستی کۆمەڵێک گۆت نوقم دەبێت.
چی ڕوویداوە؟ ئەوەی ڕوویداوە تەواو سادەیە. ئەو توخمانەی دانیشتووان کە هەم دڕندەن و هەم گەمژەن (و ئەم دوو سیفەتە بەزۆری پێکەوە دەڕۆن) لە بەرامبەر ئەوانی تردا کۆبوونەتەوە. بە کوشتن، بە ئەشکەنجەدان، بە زیندانیکردن، بە تیرۆری هێزە چەکدارەکان، بەشە زیرەک و مرۆڤدۆستەکانی میللەتیان خستۆتە ژێردەستە و دەستیان بەسەر دەسەڵاتدا گرتووە بە ئامانجی پێشخستنی شکۆمەندی نیشتمان.
ئەوەی لە ئەڵمانیا ڕوویداوە ڕەنگە لە شوێنێکی دیکەدا ڕووبدات. فاشیستەکانی بەریتانیا هێشتا حزبێکی گەورە نین، بەڵام بە خێرایی گەشە دەکەن و ئەگەر لە هەر کاتێکی داهاتوودا مەترسی حکومەتێکی کرێکاران هەبێت کە بە مانای بازرگانی بێت، ئەوا پشتگیری زۆربەی چینە حوکمڕانەکان بەدەست دەهێنن. لەم نێوەندەدا حکومەتی بەریتانیای هیندستان جۆرێکە لە فاشیزم، لەوەش خراپتر بەهۆی نامۆ بوون. ئینگلیزەکان لە هیندستان وەک هیتلەریەکان لە ئەڵمانیا تەنها بە دانانی باشترین کەسەکان لە زینداندا دەتوانن حوکمڕانی بکەن.
هێزی دڕندانە بەشێکی زۆر گەورەتری لە حکومەتی جیهاندا هەیە وەک لە پێش ساڵی ١٩١٤ و ئەوەی بە تایبەتی جێگەی نیگەرانییە، هێز زیاتر مەیلی ئەوەی هەیە بکەوێتە دەستی ئەو کەسانەی کە دوژمنی شارستانیەتن. مەترسییەکە قووڵ و ترسناکە؛ ناتوانرێت بە گەشبینییەکی ئاسانەوە شەپۆلی لابدرێت.
هۆکاری بنەڕەتی کێشەکە ئەوەیە کە لە جیهانی مۆدێرن دا گەمژەکان کۆکن لە کاتێکدا زیرەکەکان پڕن لە گومان. تەنانەت ئەوانەی زیرەک کە پێیان وایە لووتیان هەیە، زۆر تاکگەرایین بۆ ئەوەی لەگەڵ پیاوە زیرەکەکانی تردا تێکەڵ ببن کە لە خاڵە بچووکەکاندا جیاوازن لێیان. ئەمە هەمیشە وا نەبووە. سەد ساڵ لەمەوبەر ڕادیکاڵە فەلسەفییەکان قوتابخانەیەکیان لە پیاوە زیرەکەکان پێکهێنا کە بە هەمان شێوەی هیتلەرییەکان لە خۆیان دڵنیا بوون؛ ئەنجامەکەی ئەوە بوو کە ئەوان زاڵ بوون بەسەر سیاسەتدا و جیهان هەم لە ڕووی زیرەکی و هەم لە ڕووی خۆشگوزەرانی ماددیدا بە خێرایی پێشکەوت.
تەواو ڕاستە کە زیرەکی ڕادیکاڵەکان زۆر سنووردار بوو. پێم وایە حاشا هەڵنەگرە کە باشترین پیاوەکانی سەردەمی ئێستا تێڕوانینێکی فراوانتر و ڕاستتریان هەیە، بەڵام باشترین پیاوەکانی ئەو ڕۆژگارە کاریگەرییان هەبووە، لە کاتێکدا باشترین پیاوەکانی ئەمە بینەری بێ توانان. ڕەنگە ناچار بین بزانین گومان و تاکگەرایی فیکری شتگەلێکی لوکسن کە لە سەردەمی تراژیدی ئێمەدا دەبێت دەستبەردار بن و ئەگەر زیرەکیش کاریگەر بێت، دەبێت لەگەڵ گەرمییەکی ئەخلاقیدا تێکەڵ بکرێت کە بەزۆری لە ڕابردوودا خاوەنی بووە بەڵام ئێستا بە شێوەیەکی گشتی کەمی هەیە.
لەم دۆخە تاریکەدا، گەشاوەترین خاڵ ئەمریکایە. لە ئەمریکادا دیموکراسی هێشتا بە باشی دامەزراوە و پیاوانی دەسەڵاتدار بە ڕێوشوێنی بنیاتنەر مامەڵە لەگەڵ ئەو شتانە دەکەن کە خراپە نەک بە پۆگرۆم و زیندانیکردنی جوملە. دوای شکستی شۆڕشی فەرەنسا، دیموکراسی؛ بەهۆی سەردەمی تیرۆرەوە بێناوبانگ کرا، جیهانی لە ئەمریکا داگیرکردەوە. ڕەنگە ئەمریکا جارێکی دیکە قەدەر بێت ئەوروپا لە دەرئەنجامەکانی زیادەڕەوییەکانی ڕزگار بکات. (١٠ی ئایاری ١٩٣٣)
بڵۆگی لائق 