مەرجەکانی دنیا تازەکەی فەتحوڵا گولەن چین؟

ئەم نوسراوە پێنج مانگ دوای نوسینی بڵاوکراوەتەوە (بڵاو نەکرایەوە تا ٢-١٢-٢٠١٩).

ماوەیەکی زۆرە لەسەر تایبەتمەندێتیەکانی بزوتنەوەکەی بەڕێز فەتحوڵا گولەن ئەخوێنمەوە و بیریش ئەکەمەوە. ئەبێ چوار ساڵ ژیان لەگەڵ ئەواندا بەس نەبێ بۆ ئەوەی بزانی چ بزوتنەوەیەکن؟ بڕوام وایە بەس بێت. هەقە لە هەموو بابەتێک لەسەر ئەوان کە ئەنوسم لە ژێریدا بنوسرێت (تکام وایە ئەو کەسە باشانەی لە ناو خزمەتدا هەن جیا بکەینەوە لەوانەی لەسەریان ئەنوسم، چونکە ئاشکرایە لە ناویاندا خەڵکی زۆر دڵ ساف و پاک هەن و کارە قورسەکانیش هەمیشە لەسەرشانی ئەوانە، چونکە ئەوان جەنگاوەرەکانی بەرەی پێشەوەی جەنگەکەن).

یەکێ لەو کەسانەی کە لەسەریان ئەنوسێت، بەڵام نازانم تا چەن ئەبم بابەتەی لەسەر ئەوان نوسیوە. بەڵام بۆ من کۆکراوەی تەواوی ئەو شتانەیە لەسەر بزوتنەوەکەی بەڕێز گولەن نوسیومە. زۆر نوسەر، ڕوناکبیر، فەیلەسوف و خەڵکی ئاساییش دنیایەک هەیە بۆی هەوڵ ئەدەن، ئەنوسن، بیری لێ ئەکەنەوە یان خەریکی بەدی هێنانین. جەنابی گولەنیش بۆ دنیایەک هەوڵ ئەدات کە ئاشکرا شیعری بۆ نوسیوە و منداڵی کورد لە هەولێر و سلێمانی ئاوازەکەیان وتۆتەوە و (کە زۆریان نازانن باسی چی ئەکەن)، مەبەستم ئەو جۆرە دنیایە کە جەنابی ئەیەوێ بیهێنێتە.

بەڕای بەندە مەرجەکانی دنیاکەی بەڕێز گولەن، پێچەوانەی ئەوانەیە کە باوەڕیان وایە بزوتنەوەکەی گویلەن لەگەڵ هەل ومەرج خۆیان ئەگونجێنن، تەنها چوار مەرجە:

١. ئەبێ هەموومان تورک بین. لێرەوە دەستم کرد بە نوسین لەسەر ئەم بابەتە.

٢.ئەبێ هەموومان موسوڵمان بین. پێویست ناکا لەسەر ئەمەیان بڕۆم چونکە ئەو تەقدیرەم بۆ داناوە کە بەڵێ گولەن کابرایەکی موسوڵمانە.

٣.ئەبێ هەموومان پیاو بین (ژن ئەبێ بتوێتەوە لە ناو پیاوەکاندا). جارێ هیچم لەسەر نەنوسیوە.

٤.ئەبێ هەموومان دەوڵەمەندیش بین. لێرە لەسەر ئەمە ڕۆشتووم کەمێک.

خۆ ئەگەر هەریەک لەو مەرجانە لە تۆدا نیە، ئەوا ئەبێ لات ڕوون بێ کەوا ناکۆکیەکی مەنتقی هەیە لەوەی لەگەڵ ئەواندا بمێنیتەوە. مەگەر مانەوەکەی تۆش “وەسیلەکەی وەک ئامانجەکە دادپەروەرانە بێت”، ئەوەیان قایم هەڵگرە با لێت نەکەوێت.

بۆیە باشتر وایە تا بەدەستخستنی زانیاری و بەڵگەی زیاتر لەو چوار گۆشە نیگایەوە لەسەر بزوتنەوەکەی جەنابی گویلەن بنوسم، ئەگە ر نوسیم.

لە ویکیپدیا چ شەڕێکە دژی کوردزمان؟

ئەوەی بە ئەحمەد کایا کرا، کە ٥٠ ساڵ پێش ئێستا نەبوو، ١٨ ساڵ پێش ئێستا بوو. لە چاخانەیەکدا نەبوو، لوتکەی “هونەر”ی تورک کردیان لە ئەستەنبوڵ کە زیاد لە ٦٠٠ ساڵ حوکمی چارەکێکی دنیایان کردوە.

هەمان شت ئا ئێستا بە ئێمەمان ئەکرێ لە پەڕەکانی ویکیپدیا بەناوی “سەرچاوەی زانستی”یەوە. بە تایبەتی لە پەڕە ئینگلیزیەکان، چونکە ئەزانن ویکیپیدیا سەرچاوەی زۆرینەی خەڵکی ئاساییە. وە لەمەش زیاتر، وەک هونەرمەندە تورکەکان هەم کینەی ناخی خۆیانە، هەم بەرهەمی سیستمێکە چەن سەد ساڵە ئیشی لەسەر ئەکرێت.

ئەوە خێڵ و حیزبی کەللەپوتی کوردیە “هونەر”ی ئەوان بە ملیۆنەها دۆلار بڵاو ئەکەنەوە بۆ خەڵکی غەرقی جەهالەت، ئەوانی وا لێکردوە بتوانن پەلامار بدەن. ئەوە ڕۆشنبیری کەللەپوتی کوردە وای کردوە خەڵک بتوانێ وا لە کایا و ئێمەش بکرێ و کەسیش نەزانێ باسی چی ئەکەین.

تۆش وەکو تاک، ئەوەنە ئاسۆت تەسک مەکەرەوە وەک بڵێی زانست و فەرهەنگ سێ دەرگا زیاتری نەبێت (عەرەبی، فارسی و تورکی). تەمەنت بەشی ئەوە ئەکا فێری یۆنانی کۆنیش ببیت و دیراسەی ئەقڵ و فەرهەنگی بەشەریەت بکەیت. دنیایەکی ئەوەندە فراوانە، هیچ زمان و نەتەوەیەک ناتوانن خاوەنێتی هیچ شتێکی ئەم سەر زەویە بگرنە دەست. هەر ئا لەو لۆجیکەشەوەیە کە کەسێکی کوردزمانی وەک من ناچار ئەبێ ئەمە بنوسێت.

خەوەکەی هەدەپە نایەتە دی

ئەو خەوەی سڕی ساقیق، سەلاحەدین دەمیرتاش ئەیبینن، هەمان ئەو خەوەیە ئیسلام ١٤٠٠ ساڵە، شیوعیەتیش چەن دەیەیەک خەوی پێوە بینی، ئەمڕۆش بەناو دیموکراسیەت کە نیۆلیبراڵیزم (کۆمپانیاکان وڵات بەڕێوە ببەن) لە ڕۆژاوا بە حیساب خەوی پێوە ئەبینن. نەتەوایەتی بە هیچ یەکێکیان لەبن نەهات، لەبن نایەت بە داخەوە. لە یەکەم ڕۆژەوە وتومە و ئەیڵێمەوە.

مەبەستم لەمە سێ شتە:

١. هەدەپە دەریش بچن لە پەرلەمان، واتە زیاد لە ٪١٠ی دەنگ بهێنن، تەنها ئەو دەنگانە ئەهێنن ئەگەر وەک پارتێکی چەپ، ئیسلامی یان شتێکی تر کە توانای بڕینی سنورەکانی نەتەوایەتی هەیە ئەیبڕن. نەک ئەوەی هەدەپە بونیادی ناوە، دارێکی مۆر شتێک بێت جیاواز لە مۆدێلی ئیسلامی، شیوعیەت یان نیولیبراڵیزم

٢. هیوادارم سەربکەون، ئەگەر ئەمە نهێنی تێگەشتن بێت لە سیاسەت و واقعی تورکیا ئەوا هەقە پەیکەرێک بۆ هەموو ئەوانە دروست بکرێ ئەم پرۆژەیەیان هێنایە ناوەوە.

٣. ئەگەر سەری نەگرت، هەق وایە چی تر ئەم خۆ کاڵکردنەوەیە نەکرێت و یەکجار پارتێکی کوردی دروست بکرێ و بە دار و بەرد، پەکەکە ئاسا، ئەگەر بە کوژرانی ئۆجەلانیش کۆتایی بێت پرۆژەکە ببرێتە پێشەوە.

ئاخر هەڵێنجاندنی تر هەڵناگرێت. فەرموو بزانین چی ماوە تاقی نەکرێتەوە لە HADEPەوە تا ئێستا؟ هەموو کەسێ ئیسلامی خستۆتە دوای نەتەوەکەی، مەسیحیەت و بودیزم و هەتا جولەکایەتیش.

===== ئەم بەشەی 22/5/2015 نوسراوە و بڵاو نەکرابوەوە

کەواتە نەهاتە دی.

هۆکاری نەهاتنە دی خەوەکەی هەدەپەش نەتەوایەتی ڕووت نەبوو، بەڵکوو دەسەڵاتی ئەردۆغان بوو. بەڵام ئامرازەکە نەتەوایەتی بوو. بە سۆزی نەتەوایەتی شەڕەکە داگیرسێنرایەوە و سەدان کەس بەکوشت دران و تەواوی پرۆسەکەش کە لە 2013ەوە بەردەوامە کرایەوە بە خوری. ئەوەی سەرەوە تەواوی قەناعەتی بەندە بوو پێش هەڵبژاردنەکەی حوزەیرانی 2015 نەک لەبەر ئەوەی منیش وەک ئەو خەڵکە هەستی “کوردایەتی” وام لێ ئەکات، بەڵکوو ئەوە واقیعەکەیە. ئەگەر بە “نەوە” تەماشای بەشەر بکەین، ئەو مناڵانەش ئەمشەو لە دایک ئەبن، هەر یەکە و “جنسیە”یەکیان هەیە و هەر یەکە فێری زمانی “دایک”یان ئەبن کە وایان لێ‌ ئەکا سۆزیان بۆ لای ڕەنگی ئاڵایەک بڕوات.

کەوابێ کورد لە تورکیا بەرەو کوێ ئەڕوا؟ ئاشکرایە لە قازانجی دەوڵەت و کۆمپانیا ڕۆژاواییەکانە ناوچەکە لەوەزیاتر دابەش و کاول بێت. ئەوەی لە سەرەتای 1900 ڕوویدا لە ناوچەکە لە ئێستادا چەن بەرابەری ئەوکات بۆ ڕۆژاواییەکان و کۆمپانیاکانیان گرنگە. دەوڵەتی ئیسرائیل ئەوە چەن ساڵێکە ئیسراحەت دانیشتوون و خەریکی دروستکردنی جۆرەها چەک و تەکنۆلۆجیان کە ناوچەکە تەنها ئەتوانێ خەوی پێوە ببینێت. دواکەوتنی ئێران و سەرقاڵی بە شەڕی دوور و نزیکەوە و وێران بوونی تورکیا تەنها مانای ئەوە ئەگەیەنێ کە کوردستانێکی سەربەخۆ زۆر دوور نیە چیتر. ئێ شتێکیش‌نەماوە بە ناوی ئێراق یان سوریا. بەندەش جیاواز لە جاران هیچ کات بە دڵخۆشیەوە تەماشای ناکەم. هۆکارەکەش هەردوو حیزبی یەکێتی و پارتین کە کوردن و گوایە کوردپەروەرن. لە یەکەم ئەزموونیاندا مافیا نەبێ‌ هیچ شتێکی تریان لێ دەر نەچوو.

ئەوەشی لەو ناوچەیەی بە ڕۆژاوای کوردستان ناسراوە (لە سوریا) جێگای هیوایە بەڵام لە هاوکێشە قوڵەکانی دەسەڵات بەرامبەر خەڵک ئەگەرە گەورەکە ئەوەیە کە دەرناچن و ئەوانیش‌وەک هەموو فەرمانڕەوایەکی تر ئەکرێ هەمان هەڵەی خەڵکانی تر دووبارە کەنەوە. تەنها جیاوازیەک ئەوەیە ئەو مۆدێلەی ئەوان داوای ئەکەن لە باخچەی ئاژەڵانی ئۆروێڵ ناچێت و گوایە بەراز و گوێدرێژ وەک یەک ئەبێ خۆیان ماندوو بکەن نەک گوێدرێژەکە بیکات و جەنابی بەراز دانیشێت بەروبوومەکەی بخوات. کە ئەگەر بەردەوامبێ ئەوا هیواکە لەجێگای خۆی ئەبێت. هەرچەن ئەبێ‌ بڵێم ئەو فیکرەی ئۆجەلان لەوێ جێبەجێی ئەکا زۆر قوڵتر ئەبێ توێژینەوەی لەسەر بکرێ چونکە ناکرێ بڵێین مەری بووکچینی خاوەن فیکری خۆسەری دیموکراتیکی ئۆجەلان لە بەهەشتەوە هاتبێت.

ئەمەش ئەمان باتەوە و تورکیا و ئەو ڕاستیە ڕوونتر ئەکاتەوە کە نەک ئەردۆغان هیچ‌ هێزێکی تر تازە ناتوانێ نە هەدەپە نە هیچ‌ پارتێکی تری کوردی لە تورکیا سەرکوت بکات. لە ڕاستیا چیتر هەدەپ پێویستیشی بەو گوتارەی سەرەوە نەماوە کە خۆی وا نیشان بدات پارتێکی “تورکیایی” بێ و بۆ هەموو تورکیا تێ بکۆشێت. چونکە ئەوانیش وردە وردە لەوە حاڵی بوون کە هەرچی هاتە سەر حوکم هەر گەلی تورکی بە بەرز گرت و کەچی هەموو لە پێناو دەسەڵآتەکانی خۆیان (وەک ئەردۆغان) لەگەڵ ئەوانەش‌ کە وڵآت دابەش ئەکەن دانوستانیان کرد و تێکیشیان دا.

تورکیاش تورکیاکەی ئەتورک نیە عیسمەت ئینۆنۆیەکی باوک کوردی لەگەڵ بێ، زیا گوێکئاڵپی خەڵکی دیار بەکر دامەزرێنەری بیری ئەتاتورکیزم بێت. لە ئێستادا تورکیای غەیرە کورد بەسەر سێ جەمسەری جیاوازدا دابەش بووە: گورگە بۆزەکان و گولەنیەکان لەلایەک، ئەردۆغان و موسوڵمانە موحافیزەکان لە لایەک و عەلمانیەکان و حیزبەکەی ئەتاتورکیش‌لە لایەک. ئەمە لە کاتێکدایە کە بۆ یەکەمجارە لە تورکیا سوپا توانای ئەوەی نیە سەربەخۆ بێت و بتوانێ‌ یەکێ لەو لایەنانە سەربخات بەسەر لایەکی تردا.

هەرسێ لایەنەکەش تورکایەتی لە هەموو بیر و باوەڕەکانی تیان بە گرنگتر ئەزانن. بۆیە خەڵکلەرن دیموکراتیک پارتیسی (هەدەپە) وشەی خەڵکەکە و دیموکراتیەکەشی تەنها “نیەتباشی” دروستکەرانیەتی نەک واقعی ئەم چەن ساڵەی تورکیا و تەواوی دنیاش.

بۆیە ئەو خەوە نەهاتە دی

ئەم ناوبانگەش چی بەسەر دێ؟

کاتێ بە گومان ئەبیت لە ڕاکانت، زۆر ئارام بەخشە ببینی کەسێکی تر، لە سوچێ یان قوشبنێکی ئەم دنیایە لەگەڵ بۆچوونەکانتایە. خوێنەری بەڕێز بەندە لە دنیای تەکنۆلۆجیای زانیاری ئەلف و بایەک ئەزانم، بۆیە ئەم هەستە یەکەمجار لە کتێبەکەی iWozی ستێڤ ۆزنیاکی دروستکەری ئەپڵ، نەک ستیڤ جۆبزی بزنسمان، فێر بووم.

هەربۆیە، دڵنیام تۆی خوێنەری کورد زمانیش هەندێ ئیحساست لا دروست ئەبێ وەک تاکێکی کورد کە لەناو کوێرەوەری و جەهالەتێکدا گەورە بوویت تینووی دوو شەی کە بەدڵ و بێ هیچ مەبەستێک نوسرابێت. باشتر وایە نوسەر بۆ خۆی نوسیبێت تا بزانی ئەو بەڕاستی چۆن لەگەڵ خۆی ئەدوێ و تۆش لە پشتەوە گوێ لە قسەکانیان بگریت.

بەندە، لە دوای هاتنە دەرەوە (دەرچوون لە هەرێمی کوردستانی ئێراق) و یەکەمجار لە ماتۆڕی گەڕانەکەی یاهوو دەستم کرد بە گەڕان بەدوای زانیاری دەربارەی ڕابردووی ئەوەی ناونراوە “کورد”. ئەو زمانەی لە دایکم فێری بووم و دواتر لە زەمەقی، کۆمەڵگا قوڕاویەکەی نەسر/مجمع النصر (ماوەی ساڵێک) و دواتر لە هەڵەبجە و هەولێر تەواو دەقی گرت و ئێستا قسەی پێ ئەکەم. یەک بار قسەش خزێنرابوە مێشکم هەر لە “دڵڕەقی داگیرکەر”ەوە تا “دڕندەیی” گەلانی دەوروبەر (تورک و عەرەب و فارس) کە هیچی ئەسڵ و ئەساسی نیە.

ئاخر کە گەشتمە ئەستەنبوڵ، کۆمەڵێ کوردی قوڕ بەسەر بووین، بەندە لە سایەی مامۆستا جەمال عارفی خۆشەویست کونێکم دەستکەوتبوو تیای بژیم لە باغجلەری ئەستەنبوڵ کە نیوەی ڕاستی هەر کورد بوو. هەموو لای هەندێ بزنسمانی کوردی تر ئیشمان ئەکرد کە خەڵکی ماردین و دەوروبەری بوون. هەموو لە سایەی دەوڵەتی تورکدا سەموونی گەرم و ماست هەبوو بیخۆین و ئیش بکەین.

ئێ چۆن ئەکرێ گەلێک تۆ ببات بە قوڕدا و لەهەمان کاتیشدا ڕێگات بدات لە ئەستەنبوڵ خەریکی قاچاخچێتی بیت؟ ئەی چۆن ئەکرێ بگەیتە فەرەنسا و بەریتانیای خاوەن سایکس بیکۆ کەچی نەک تۆ هەزارەها کوردی تری وەک کایا سەری خۆیان بۆ ئەوێ هەڵگرتبێ؟ نابێت، دژیەکە.

بۆیە:

خۆزگە کەسێ ئەیتوانی لە لاپەڕەی مێژووی لایەنێکدا شتێکی بدۆزییایەتەوە کە وەڵا فڵانە ڕێکەوتن، فڵانە پلانی فڵانە داگیرکەر، داگیرنەکەر هەرکەسێک بێ، ڕۆژێ لە ڕۆژان وتبێتیان “وەڵا کورد بۆ ئەوە باشن بچەوسێنرێنەوە، ئادەی با لەناویان ببەین”. تەحەدا ئەکەم بە قڕکردنی دەرسیم، ئەنفال، کیمیاباران، شنگل/شەنگار/هەرچینەکی ناوە. تەبیعی کیمیاباران و ئەنفال پێویست بە نوسینی هیچ ماستاوچیەک ناکات چونکە خۆم و کەس و کارم تیای بووین.

ئاخر شتێ نیە و نەبوە بە ناو کورد، تا کەسێ پلانی لەناوبردنیان دانێ. ئەوەی ڕوویداوە تا ئێستا کۆمەڵێ وەحشی کوردی بوونە و پێش خەڵکی تر کەوتوون بێن و عەقدی نەوت بدزن یان خوێنی کۆمەڵێ ڕەش و ڕووت.

لە سەلاحەدینی ئەیوبیەوە، کە گەمژە نەتەوەپەرستەکان گلەییان لێی هەیە، تا ئەو ناوبانگەی پەکەکە بۆ کوردی دروست کرد لە دنیا.

هەڵبەت ئەمە، بەم زانیاری و خوێندنەوەیەی کە هەمە، پێویستی بەوە نیە دانیشتم سەرچاوەت بۆ ڕیز بکەم. بەڵام هەقە تۆی خوێنەر بزانیت کە نەک هەر ڕێکەوتنەکەی ویڵسن لە دوای جەنگی جیهانی بەڵکوو خوودی پەیماننامەی سیڤەر کۆتایی بەوە هێنابوو کوردیش وەک گەلانی تر خۆی شێت بکات و ببێتە خاوەن پەڕۆ و کۆمەڵێ شتی تر و ناوی بنێ “دەوڵەت”.

تەبیعی لای ئۆرویێڵ و ڕەسڵیش دروستکردنی دەوڵەتی نەتەوەیی تەنها خۆشەویستی دەسەڵاتە لەلایەن هەندێ کەسەوە و باقی خەڵک وەک مێگەل دوایان ئەکەون.

لە داهاتویەکی نزیکیشدا، ئەبینن چۆن کۆمەڵێ بەناو ڕۆشنبیر و بەناو سیاسەتمەدار چۆن ئەو وزەیەی لەلایەن خەڵکی وەک مەری بووکچین ەوە هاتە ناو فیکری “کۆنفیدراڵیزمی دیموکراتیک” و ئێستاش خەڵکی وەک جێرەمی کۆربینی سەرۆکی ئێستای بەرهەڵستکارانی بەریتانیا پشتیوانیان ئەکات، جارێکی تر ئەیکەینەوە بە قوڕدا. چوونکە ڕاستیەکە ئەوەیە ئێمە نەتەوەیەکی نەزانین. نەزانیش پێناسەکەی لای منداڵێکی چوار ساڵانیش ئاسانە. هەموو قوڕبەسەریەکیش بەسەر نەزان دێ، بەسەر زانا نایەت.

ئەگەر وا ئەزانی زوڵمم لێ کردوی تکایە بڕۆ هەندێ لەسەر گوێکئاڵپ بخوێنەوە و بیریشت نەچێ ژمارەیەکی زۆر لە خزمەت سەدام حوسێندا بوون و خەریک ئەنفالکردن بوون، ئەوانەش هەموو دەوری گوێکئاڵپ و زیاتریشیان بینیوە. ئەوەشی ئەمڕۆ ئەگوزەرێ لە بێ نان و ئاوی خەڵکی ئەو ناوچەیەی “کورد/نەزان” (ی لە نێوانیان دامەنێ) حوکمی ئەکات ئیتر کۆتایی بە بابەتەکە ئەهێنێت.

ونکردنی قەبری نورسی بۆچی؟

ڕۆژنامەیەکی تورکی بەناوی ئیزمیر دیموکرات. ١٤/٧/٢٩٦٠ هەواڵەکە بڵاو ئەکاتەوە

چونکە لە تورکیا ژمارەیەکی زۆر تورک هەن بە هیچ مەزهەبێک، بە هیچ شێوازێکی کارکردن بوونی کەسێکی کورد یا غەیرە تورکیان قەبوڵ نیە. ڕوونکردنەوەی تری گەر هەبێت خۆلادانە لەو ڕاستیەی خەریکە سەرەتای گۆڕانکاری تێدا ئەبینین.

لە مانگی ئازار (٣)ی ئەمساڵدا ئەم بابەتە لە ڕۆژنامەی سەباحی تورکی کە ئیستا گوێڕایەڵی جەنابی ئەردۆغانن ئامادەکرابوو. تەبیعی ئامادەکردنی بابەتەکە بۆخۆی بۆ لێدانە لە گولەن و جەماعەت کە خۆیان بە قوتابی نورسی ئەزانن. لە بەڵگەنامەکەدا ئەو قسەیە ناکرێت، ئەوانەی قسە ئەکەن تەنها گەورەیی و توانای نورسی باس ئەکەن و گەورەیی غەدرەکە نیشان ئەدان بەبێ باسکردنی ئەو هەقیقەتەی سەرەوە. لە بەڵگەنامەکەدا بە وردی باس ئەکرێ کە چۆن دوای ٤ مانگێک لە وەفاتی نورسی گۆڕەکەی لەلایەن کۆمەڵێ سەربازەوە و بە تۆپ و تەیارە لە ئورفا هەڵکەنرا و ئەوکات ڕۆژنامەکان نوسیبویان کە براوە بۆ ئیسپارتا.

بەبێ ئەوەی باسی فیکری نورسی بکەم، تەنها ئەوە بەسە کە وەک یەکێ لە قسەکەران ئەڵێن مانەوەی دین ئەگەر چەن هۆکاریکی هەبێ لە تورکیادا هۆکارە گەورەکەی بیر و نوسینەکانی سەعیدی کوردیە. جگە لەوە ئەوەی ئەبێ بوترێ لەم چوارچێوەیەدا و بۆ ئەوەی وەڵامەکە پڕ بە پێستی خۆی بێت ئەوەیە کە جەنابی، هەرچەن زۆر سور نەبوە لەسەری وەک گوتار بەڵام بەڕەفتاری سەلماندویەتی کە تەواو دوور بوو لە سیاسەت بە تایبەتی ئەو سیاسەتە ئاڵۆزەی سەردەمی ئەو لە تورکیادا هۆکاری چەندین کودەتابوو، بۆیەش وتەی اعوذ باللە من الشیطان و السیاسە بە گوتەی ئەو دا ئەنرێ.

هەڵبەت ئەم گۆڕ هەڵکەندنەی نورسی، لە مێژووی تورکیادا لەسەردەمی عوسمانیەتیشدا ئەکرا ڕووی بدایە، ئەزانرێ کە لانی کەم زانای ئەستێرەناس تەقیەدین ئەو بایەخەی پێ نەدرا کە شایەنی بوو و بە گشتی عوسمانیەکانی شارستانیەتی و زانستیان بە ئەندازەی گەورەیی ئیمپراتۆریەتەکەیان پێش نەخست. بەڵام ئەوکات ئەو هەقیقەتەی سەرەوە نەبوو. ئەگەر ئەوکاتە فڵانەکەس کورد یان عەرەب یا تورک بوایە هەمان ئەنجام چاوەڕێی ئەکرد. جیاوازیەکە لە دوای دامەزراندنی بیری تورانیزمەوە دروست بوو کە سەیر و سەمەرەکە لەوەدایە کوردێکی دیاربەکر بەناوی گوێکئاڵپ پێشەوایەتی.

هەر بۆیە گەر کەسانێک هەبن وابزانن میراتگرانی ئاڵئەرسلان تورکەشی دامەزرێنەری مەهەپەی ئێستا، کە وەک دۆکومێنتاریەکە باسی ئەکات دەستی هەبوە لە بڕیاری ونکردنی گۆڕەکە، هیچ کاتێ قەبوڵی ناکەن جگە لە گورگی بۆر (تورکی ئەسڵ) ڕێگا نادەن کەسێکی تر دەرکەوێ هەتا ئەگەر بە گۆرانی وتنیش بێت. گلەییەکەش نابێ تەنها لەوان بکرێ، بەشی هەرە گەورەی ئەبێ لە گوێکئاڵپ بکرێ کە ئەقڵ و فەلسەفەی پڕ درۆی خۆی و خەڵکانی بەکارهێنا تا ئەوان باوەڕ بکەن بەڕاستی نەتەوەیەکی بەرز و جیاوازن.

ئیتر کە ئەو چۆڕە هەقیقەتە ڕوون بوەوە ئیتر ئەزانین پارتی دیموکراتی خەڵک (هەدەپە) لەناو چ کۆمەڵگایەکدا خەریکی سیاسەتکردن و داواکردنی نەک مافی کورد بە تەنها بەڵکوو کرانەوەی کۆمەڵگای تورکیە دژی هەموو ئەو ڕەفتارانەی بۆ ئەم سەردەمەی ژیانی بەشەر ناگونجێت. ئیتر لێرەدا ئەکرێ هەدەپە خۆشی ڕەخنەباران بکرێ بەڵام ئەوەی کە هیوادارم تۆی خوێنەریش (چ کورد، تورک یان هەر نەتەوەیەک هەیت) هاوڕابیت لەگەڵمدا کە هەدەپە لانی کەم لە داواکردنی مافی نەتەوەکانی تردا و بە تایبەتی کورد جێگای ڕەخنەکردن نیە.

لێرەشەوە ئەگەڕێینەوە خاڵی سەرەتا و ئەڵێین، گەر لەسەر فیکری گوێکئاڵپ ئەفکار و جەستەی مردوی نورسی ون کرابێ، ئەوا هەقە ئێمەش هەندێ بەرپرسیارێتی هەڵگرین و تەنها ئاڵپئەرسلان تورکەش و عەسکەری تورکیای ١٩٦٠ بە تاوانبار نەزانین. ئێمەش بۆخۆمان هەم دروستکەری گوێکئاڵپین، هەم نەمانتوانیوە لەبەر هەر هۆیەک بێت پشتیوانی پیاوێک بکەین کە بەڕاستی بەدیعی زەمان بوو بۆ خۆی، ناوچەکەی و تەواوی تورکیای دوای کەمالیزم.

ڕەگەکانی “شێتێتی” لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

نوسینی مایکڵ ڕوبن، لە ئینگلیزەوە.

کاتێ دێتە سەر هەڵسوکەوتی سەیر و بێ ئەقڵانەی سەرانی دنیا، ئەکرێ کیم جۆن ئون سەرۆکی هەموان بێت بەڵام ئەم بەهرەیە قوڵە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا: موعەمەر قەزافی قیژ و قاوی بەلاوەبوو. وتارەکانی ناو یوئێنی سەبری پێویست بوو هەم بۆ گوێگران هەم بۆ خۆشی. حەرەسی تایبەتی ژنی لە چواردەوری خۆی کۆ ئەکردەوە و گۆڕینی جەستەشی پێشبڕکێی لەگەڵ مایکڵ جاکسن ئەکرد. کوڕەکەی قەزافی، حەنیبال کوڕی باوکی خۆی بوو، دوای ئەوەی خۆی و ژنەکەی لە ئوتێلێکی سویسرا لە دوو خادمەیان دابوو، دەستگیرکرا. ئەنجامی حەیاچوونەکەش ئەوەبوو کە قەزافی داوایکرد جیهاد دژی سویسرا دەستپێبکرێت.

قەزافی، بە دڵنیاییەوە، تەنها نەبوو. سەدام حوسێن ئەکرێ وەحشی بووبێت، بەڵام شێت نەبوو، سارد و لەسەرخۆ بوو، حساباتی ئەکرد، بێ ڕەحم بوو، بەڵام بە بەراورد بە عودەی کوڕی کابرایەکی سالم بوو. ئیستغلالکردنەکانی عودەی چاک زانراون، تەعەداکەر و بکوژ و سایکۆ بوو. کاتێ تیپی تۆپی پێی ئێراق یاریەکیان دۆڕاند، تێهەڵدانی کردن. ئەشکەنجەدان بۆ ئەو شتیکی خۆش بوو.

ڕەجەب تەیب ئەردۆغان دەوری قەزافی ئەبینێ لە تەخشان و پەخشانکردندا. کابرایەکە بێ شەرمانە گەندەڵە، بێ ڕووە و موئامەرەکەرە. لە کاتێکدا زۆر دەسەڵاتدار ئەکرێ دیکتاتۆر وە/یا دوژمنکار بن، ئەردۆغان تا دێ زیاتر شێتتر ئەبێت.

خانەوادەی پاشایەتی سعودیە بەدناوانە خۆیان جیا کردۆتەوە، بەڵام زۆرێک لە شازادەکانیان کەمترین پەرژینی قیەمن لەپشت پەردەوە. تەنها یەک شازادەی سعودی ٢١٠٠ باڵندەی کوشتوە کە مەترسی لەناوچوونیان لەسەرە کاتێ لە گەڕان بوو لە پاکستان. لە ڕاستیا بۆخۆی سەفەر بۆ پاکستان بۆ بەسەربردنی گەشتێک شتێکی ئاقڵانە نیە. کەسانی تری خانەوادەی شا تۆمەتبارن بە شتی زۆر خراپتر.

هەتا لە کوردستانی ئێراقیش، لە کاتێکدا ئەوترێ مێرگێکی ئارامە، شێتێتیەکی یەکجار زۆری تیایە. سەرۆکی پێشوو جەلال تاڵەبانی لە ڕاستیدا پاڤێڵی کوڕە گەورەی نەفی کرد بۆ لەندەن لە ترسی هەڵسوکەوتی وا تێکچوو، وە سەرۆکی هەرێمی کوردستان مەسعود بەرزانی مەسر و مەنسوری کوڕی قومار بە ناوبانگی عودەیەوە ئەکەن. خەڵک ناچێ پەلاماری خێزانێکی کێبڕکێکەر بدا لە عیادەیەکی داندا لە ڤێرجینیا، خەڵکی زۆر کەمتریش بە بزواندنی ئەوان هەڵسوکەوت ئەکەن.

کەواتە بۆچی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەک تەنها بۆتە ناوچەیەک بۆ دیکتاتۆر، بەڵکە ناوچەیەکی شێت؟ لەژێر سەدام حوسێندا نوکتەیەک هەبوو لەسەر ماستاوچێتی و هەڵەنەکردنی سەرۆکدا: گوایە طارق عەزیز قسەی کردبوو لە پرێس کۆنفرانسێکدا کە تیایدا ڕۆژنامەنوسێ پرسیار ئەکات و ئەڵێ ئایا فیل ئەفڕێ. وەڵامی ئەداتەوە ئەڵێ “بەدڵنیاییەوە نەخێر”، ئەنجا ڕۆژنامەنوسیکی تر ئاگاداری ئەکاتەوە کەوا سەدام حوسێن وتویەتی فیل ئەفڕێت. بەبێ ئەوەی خۆی تێک بدا، طارق عەزیز ئەڵێ، “بەڵێ ئەفڕێ بەڵام بەخاوی”. لە وەزعێکی ئاوادا، ئەردۆغان بوە بەجێگرەوەی سەدام وەک مامۆستای فڕینی فیل، هیچ ڕۆژنامەنوسێ بە سوڵتان ناڵێ جلی لەبەردا نیە [نمونەی ئیمپراتۆرەکەی مەبەستە نوسەر لێرە بخوێنەوە] نیە چونکە ئەکرێ ڕۆژنامەکەی داخرێ و خێزانەکەی بگیرێت.

هۆکاری دیکەش هەن، بە تایبەتی کاتێ دێینە سەر باسی مناڵەکانیان. ئەو وڵاتانە چەندە سەرۆکەکانیان بانگەشەی کرانەوە و دیموکراتیەتیان بۆ بکرێ، خێزان هێشتا تیایاندا گەورەیە. کاربەدەستان ماستاوچی لەدەوری خۆیان کۆ ئەکەنەوە کە سوێند بۆ هەموو جوڵەیەکیان ئەخۆن.

ئەگەر قەزافی، بەرزانی، سعودی لەسەر خەتەکەت بن پێویست ناکا هەرگیز داوای لێبوردن بکەیت.

دوو جۆر سەرۆک هەبوون، دابڕاو لەیەکتر، یەکێکیان سەرۆکی وڵات و کۆمەڵگا و ئەویتر هی خێزان. وڵات تەنها جێگای یاریکردنە و خراپترین زوڵم ئەکرێ بە پارە داپۆشرێت. پارە، هێز، وە ناوبانگ کاتێ تێکەڵ ئەکرێن ئەبێت ئاوێتەیەکی ناجێگیر.

سەرۆکی وەک قەزافی و بەرزانی ئەکرێ خۆیان بە بیرمەندی گەورە بزانن یا کاربەدەست، بەڵام ئەکرێ باوکێکی بێهێز بن، ڕێگا بدەن مناڵەکانیان گەورەببن لە ناو خزمەتکارانێکدا کە هەموو پێداویستیەکیان بۆ دابین ئەکەن، هەروەها ڕێزگرتن لە سەرۆکەکە تێکەڵ ئەکەن بە گوێڕایەڵی تەواو بۆ مناڵەکەی. سنورەکان لەخۆوە و کورتخایەن و لەڕووی ئەخلاقیەوە ئیختیارین.

هیچ یاسایەکی خێرا و زبر نیە، وە تاکیش بە دڵنیاییەوە گرنگە لایان. قوسەی ئەکرێ خراپ بووبێ، بەڵام وەک عودەی نەبوو، قوباد وەک پاڤێڵ نیە، هەموو شازادەیەکی سعودیش سایکۆ نیە، بە دەرزەن تیایاندا کەوا تەنها و تەنها دراوە بەدەمیانەوە.

لەهەموی خراپ و خراپتر ئەوەیە کەوا موعتادی هۆڵیوود بوون. کیم جۆنگ ئون، بۆ نمونە، بەناوبانگە بە ئالوودەبوون بە هۆڵیودەوە. خانمی یەکەم ئەسما ئەسەد دەمەتەقەیان بوو لەگەڵ برات پیت و ئەنجلینجا جولی. شا عەبدوڵای دوەمی ئەردەن بەڵێ ناچێتە ناو هەمان قاڵبەوە، بەڵام دیکتاتۆرە – وە خراپ حەزی لە ستار ترێکە. بۆی هەیە، کەواتە، لێکچوونێک هەیە لەنێوان ئەو شێتبوونەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە لەگەڵ مناڵانی هۆڵیوود. کە بەناوبانگ بوویت و چواردەورت بە ماستاوچی گیرابێت سەری لە زۆر ئەستێرەی مناڵ شێواندوە بەڵام نەک هەموو. بۆ هەموو لیندزی لۆهانێک [دوای سێ مانگ لە چاک بوونەوە لە ئالوودەبوون دیستان ئەخواتەوە لە هەواڵەکەدا] مایم بیالیکێک [ئەکتەر لە هەمانکاتدا نوسەر و توێژەرەوە لە بواری زانستی دەماردا] هەیە، بۆ هەموو ماکۆڵی کوڵکینێ هەمیشە ڕۆن هاواردێ هەیە. کەلتور، پەروەردە، وە بەها گرنگە.

کەوابێ چەندە تراژیدیە کە لەودیو شەڕ، تیرۆریزم و ئەگەری داڕووخانی ئابوریەوە، ئەو هەموو ماستاوچێتیە، گەندەڵی، وە حەسانەی یاسایی وایکردوە زۆرێک لە سەرۆکەکانی ئێستا و داهاتووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوون بە ئەکتەرەکانی فیلمی دیفرێنت سترۆکس [هێڵی جیاواز کە سێ ئەکتەری منداڵی هۆڵیود ڕۆڵیان تێدا بینی، گەورەبوون هەرسێکیان تاوانکار دەرچوون].

تێبینی: ناو کەوانە چوارگۆشەکان [] زیادکراوی وەرگێڕانە

بۆچی گولەن ناتوانێ ئەردۆغان بڕوخێنێت؟

ئەردۆغان و گولەن. سەرچاوە گلۆباڵ ڕیسێرچ

١. ئەردۆغان لەو موسوڵمانتر نەبێ کەمتر نیە

٢. ئەردۆغان ڕۆژنامەی زیاترە، ئەمەیان بە ئاشکرا دیار نیە ئەبێ هەڵکۆڵیت

٣. ئەردۆغان مەکتەبی زیاترە، مەبەستم مەکتەبە فەرمیەکانی دەوڵەتە

٤. ئەردۆغان دەنگی زیاترە، چەند جارێک نەک یەکجار

٥. ئەردۆغان بانقی زیاترە، توانای هەبوو بانقی ئەوان ئیفلاس پێ بکات

٦. ئەردۆغان سوپای تەمێکرد بە یارمەتی ئەو نەک پێچەوانە، گولەن ئەبوایە خۆی بچوایەتە ناو سیاسەت نەک ڕاکا بۆ ئەمریکا

٧. ئەردۆغان ئەسڵیە، گولەن کۆپی: مەبەست ئەوەیە ئەردۆغان خۆی ئەڵێ من خاوەن فیکری خۆمم، گولەن شەرمنە یان نیەتی.

٨. ئەمریکا پادارەکە ئەگرێ نەک بێ پا: ئەمەیان زۆر لام ڕوون نیە، بەڵام بێنە پێش چاوت سی ئای ئەی چی پێ ناکرێ بە گولەن؟ ئەتوانن هەناسەی ببڕن شەوی یەکەم. بەڵام بۆ بیکەن؟ 

و اللە اعلم، سیاسەت لە تورکیا لە یاری وەرەق خۆشترە بۆ تەماشاکردن. بزانین ئەگاتە کوێ.

مەکتەبەکانی فەتحوڵا گولەن بۆچی قوتابیان ئەبەنە سەر قەبری ئەتاتورک؟

قەبری ئەتاتورک. ناوەوەی مەزارگەکە

هەڵبەت بەڵگەی تر هەیە، بەڵام فەرموو ببینە کە منداڵ و گەنجانی وڵاتانی جیاواز لەوەی کە ناویان ناوە “ئۆڵۆمپیاتی تورکی” ئەبرێن بۆ سەر قەبری ئەتاتورک. بۆخۆی ئەو ئۆڵۆمپیاتە لە نوسینێکی تردا باسی ئەکەم. بەڵام گرنگ ئەوەیە بتوانم بنوسم ئەو ڤیدیۆیە تەنها ڕوداوێکی یەکجاری نیە و بەڵکو کردارێکی سیستەماتیکی دووبارە بوەوەیە. پێم خۆش نیە تەواو بەڵگەکان بخەمە ڕوو بەڵام لە کوردستانەکەی تۆشەوە ئێمەشیان برد. ئەوەندە بەسە.

پرسیاری ئەوەی کە “من بۆچی ڕۆشتم” بە دڵی خۆت وەڵام بدەرەوە. لە ناشیرینترین جنێوەوە تا ئەوپەڕی عوزر هێنانەوە هەمویم قەبوڵە. بۆیە باسی ئاوەیان ناکەین. بگرە سودێکی گەورەی ئەوەیە ئەوەتا یەکێ لە گرنگترین پرسیارەکان سەبارەت بە مەکتەبەکانی فەتحوڵا گولەن بە دوای خۆیا پەلکێش ئەکات.

لەمە گرنگتر کە لەسەری ڕاوەستم ئەوەیە، ئەم جۆرە وردە کارانەی خزمەتەکەی مامۆستا فەتحوڵا لەلایەن هەندێ کەسەوە گرنگی پێ نادرێ، چونکە ئەکرێ خەڵکانی تری دنیا ئەو جۆرە تەماشاکردنەیان نەبێ بۆ ئەتاتورک. بگرەئەکرێ بە کارێکی جوانی بزانن و بەڕێزگرتنی بزانن لە سەرۆکێک کە بۆ سەربەخۆیی جەنگاوە. بۆیە ئەکرێ تەنها ئێمە بین ئەم پرسیارە بکەین، بەڵام دواتر باسی ئەکەم کە لە ڕاستیدا نەخێر شتەکە بۆ هەموان وەک یەکە.

گومانم نیە لەوەی فەتحوڵا گولەن ئەتاتورک بە کابرایەکی بێ دین ئەزانێ و ئەو چاوپێکەوتنەشی لە تەلەفزیۆن لەگەڵ کابرای میدیاکار، نامەوێ ناوی بهێنم، کە لە شەوی خەڵاتەکەی کایا کردی بە هەرا، بە لای منەوە وەک بردنی قوتابی وایە بۆسەر گۆڕەکەی. بە لایەکی تردا تەماشای کاندیدی سەرۆکایەتی جەهەپە و مەهەپە بکە، ئیحسان ئۆغڵوو، ئیتر ئەزانی کە ئەتاتورک و ئیسلام زۆر شتیان یەک ئەگرێتەوە لای تورکەکان. دیسان ئەکرێ هەق بدرێ بەوان کە ئەتاتورک هەرچۆنێک بێت سەرۆکێکی گەورەی ئەوانە.

هەرچەندە ڕەگ داکوتانی زاراوەی “ئیشق” لە ئەدەبیاتی بەڕێز گولەندا پرسیاری گەورەتر لەمە بەدوای خۆیدا ڕا ئە ئەکێشێت.

بەڵام لێرە تەنها باسی ئەو کردارەی ئەوان ئەکەین. وە ئیتر پرسیارەکە ئاسانتر ئەبێت چونکە وا دا ئەنێین کە فەتحوڵا گولەنیش وەک من سەروچاوی ئەتاتورکی ناوێت، کەواتە بۆچی ئەبێت قوتابی ببەن بۆسەر گڵکۆکەی؟ وەڵامەکەش ئاسانتر ئەبێت:

چی لەوە گەورەتر هەیە بکرێ کە نیشانی بدەن ئەوان لە هەموو دنیا خزمەتی تورک و تورکایەتیەکەی ئەتاتورک ئەکەن؟ هیچ.

بەڵام وەڵامەکە شتێکی تەواو نیە. من هێشتا ئەو تۆمەتبار (تاوانبار) ئەکەم بەوەی کە خزمەتی تورک و تورکایەتی ئەکەن. با بڵێین ئەویش وانیە، با بڵێین فەتحوڵا گولەن هەم شوێنکەوتوی ئەتاتورک نیە و هەم لە نیهال ئاتسز و ئەڵپئەرسلان تورکەشەوە هیچ فێرنەبوە. باشە لە ڕوانگەی ئەخلاقیەوە (ئەخلاق بە گشتی نەک زاراوە تەسکە کوردیەکە، “ئەثیکس”ی ئینگلیزی و اخلاق بە عەرەبی) بۆچی بڕۆیتە سەر قەبری کابرایەک کە بکوژی باپیری ئەو منداڵانەیە لەگەڵ خۆت بردوتن ئەگەر بەڕاستی ڕقت لێیەتی؟ هێشتا وەڵامەکە زۆر ئاسانە:

لەبەر ئەوەی مەکتەبێک زیاتر بکاتەوە.

ئا لێرەدایە کە ئەبێ پرەنسیپێک بەسەر بەڕێز گولەندا بسەپێنین، چونکە ئەو لەبەر گریاندنی خەڵک بواری بیرکردنەوە نادات پێمان. ئایا بەڕاست “ئامانجەکە ئەبێ وەک وەسیلەکە عادلانە بێت؟” وەک خۆی بانگەشەی بۆ ئەکات. یان مەکیاڤێلیانەیە و “ئامانج موبەرری وەسیلەیە”؟ بردنی قوتابی بۆسەر قەبری ئەتاتورک وەسیلەیەکە بۆ ئەوەی پشتیوانی زیاتر بکرێن بە تایبەتی مەعنەوی. ئاخر ڕوونکردنەوەی تری نیە، قسەکانی خۆیان کە “ئەوان ناچارن لە تورکیا هەندێ شتی تر هەیە بیکەن” هیچ پاساوێکی ئەخلاقی نیە.

ئەم جۆرە بیرکردنەوە و لێکۆڵینەوەیە لە شتانی وردی وەک زاراوەی “ئیشق”، بردنی قوتابی بۆ سەر قەبری ئەتاتورک، گرنگنی دان بە میدیا، هەڵبژاردنی جۆری تەلەبە و زۆر خەسڵەتی تری خزمەت کە ئەمانباتە سەر پرسیاری گەورەتر: ئایا فێرکردنی تورکی و ناساندنی تورکیا، وەسیلەیە یان غایە؟ کە دیسان لای من ڕوونە کە فێرکردنی تورکی و خزمەتکردنی زمانی تورکی غایەکەیە. بەڵام ئەمەیان بۆ بابەتێکی ترهەرچەن پەیوەندیدارە بەڵام لادانە.

چونکە بۆ کەسێکی سادەی کورد، چوارچێوە ئەخلاقیەکە (سیاقە ئەخلاقیەکە) ئاوای لێ دێ: ئایا بەڕاستی بۆ ئەوەی مەکتەبێک بکەیتەوە ئەبێ بچینە سەر مەزاری بارزانی و ماستاوێکی خەست بکەیت؟ ئەمە بێ ڕێزی نیە بە بارزانی، تەنها مانای ئەوەیە کە مادام ئەبێ ئەوە بکەم بۆ ئەوەی پێی بگەم، نایکەم. وە بۆ کەسانێک کە وا ئەزانن بەڕێز گولەن شوینکەوتوی نورسیە، ئەبێ لە خۆی بپرسێ: ئەگەر بەڕێز گولەن مامۆستای نورسی بوایە پێی نە ئەوت قسەکانی ئەتاتورک قەبوڵ بکە و ببە وەزیری کاروباری ئاینی؟

هەروەها کەسێکی موسوڵمانی غەیرە کورد و تورک ئەبێ لە خۆی بپرسێ: کام هەنگاوی بڵاوکردنەوەی ئیسلام بەم شێوەیە بوو؟ یان “قل هو اللە احد” باسی شتێکی تر ئەکات کە دیسان بەڕێز گولەن بواری بیرکردنەوەمان ناداتێ. وە بۆ کابرایەکی ئەمەریکیش هەمان پرسیار ڕاستە: ئایا ئەخلاقیەن کابرایەک ئەم ئامادەییەی تیا بێت ئەتوانێ گۆڕانکاری بکات ئەگەر تەواوی دنیا ببێت بە مەکتەبەکانی ئەوان؟

لە پەراوێزی ئەم پرسیارەدا: کوڕ و کچە گەنجەکانی دەرچوی مەکتەب و زانکۆکانی خواجە، کە ئێستا لەبەردەم گەورەترین بڕیاری ژیانتاندان، لانی کەم لە مێشکی خۆتی دانێ لەگەڵ کامە دامەزراوە هەڵس و کەوت ئەکەیت. لایەنی کەمی بزانە کە ئەوان لە کاتێکدا ئەڵێن سیاسەت ناکەین ئێوە نابەن بۆ ناساندنی شاعیر و هونەرمەندانی تورک، بگرە ناهێڵن بزانن نازم حیکمەت کێیە یان ئۆرهان پەموک کێیە. بەڵکو ڕاستەوخۆ بۆسەر شانۆی سیاسی تورکیا ئەبرێن.

لانی کەم بزانن کە ئەوان خۆیان بە دەزگای خێر نەناساندوە هەرچەن خۆیان بە خزمەتکار ناوزەد ئەکەن. هیچ یەک لە دەزگا خێرخوازیەکانی دنیا، وەک دەزگای پەنابەران یان مانگ و خاچی سوری نێوەدەوڵەتی خۆیان ناو نەناوە دەزگای خزمەت. هەر هیچ نەبێ یەکێ لە خانەوادەکەی خۆت هەڵبژێرە بتوانی شتە وردەکانیان لەگەڵ باس بکەیت. بەڵکە یەکێ لە خانەوادەکەی خۆت شتێک ئەزانێ کە منیش نایزانم.

چی تێ ئەچێ ئەگەر مامۆستا فەتحوڵا گولەن هەموو قسەکانیشی ڕاست بێت، تۆ دوو ڕای پێچەوانە تاقی بکەیتەوە بزانی هەر ئەو ڕاست ئەکات؟ بۆ نمونە چەن ساڵێ شتێکی تر بکەیت و دوایی بگەڕێیتەوە بۆ خزمەتکردن؟

یان نەخێر من بێ ڕێزی ئەکەم بەرامبەر جەنابی، وە وەک ئەم قوتابیە خۆشەویستیەکەت بۆ تورکی و تورکیا کەسانی وەک ئێمەی لێ کردوی بە دوژمن و مامۆستا و موراقیبەکانیشت بە فریادڕەس.

لە کۆتاییدا ئەڵێم: هیچ کەسێ ناتوانێ هیچ کەسێک بگۆڕێت.ڕێچکەی خۆمان، تەنها خۆمان ئەتوانین دیاری بکەین. نە گولەن ئەتوانێ تۆ بکات بە شاگردی خۆی نە ئەگەر هەموو ژیانم وەک شکسپیر بتوانم بنوسم ئەتوانم پەشیمانت بکەمەوە. مرۆڤ ئەبێ ناخی خۆی بگۆڕێت.

ئەکمەلەدین ئیحسان ئۆغڵو کێیە؟

نە ناویم بیستبوو نە ڕەسمیشی پێش ئەوەی ڕۆژنامە

ئەکمەلەدین ئیحسانئۆغڵو

تورکیەکان ناوی ئاشکرا بکەن وەکوو کاندیدی مەهەپە و جەهەپە بۆ سەرۆکایەتی تورکیا.

بەڵام پرۆفیسۆر ئەکمەلەدین بە ناوەکەیدا دیارە دایک و باوکی ویستویانە ئەکمەلی دین بێت و نازناوی خانەوادەکەشی هەم “کوڕ/ئۆغڵو”ی “ئیحسان” ـن.

کاتێ ئەم دێڕانە ئەنوسم چاکم بیرە دۆستە توندڕەوە سپی پێستە تورکەکانم یەک و دوان نین کەوا هەم سەریان بڕوات نوێژیان ناڕوات هەم یەکێکیان شوێنکەوتوی مەهەپە و لەسەر سوتانی ئاڵای تورکیا لە سلێمانی نامەی نارد بۆم (بە پۆست لە تورکیاوە بۆ بەریتانیا) کە شەرم لە خۆم بکەم. هەم ئەوانەشیان کە مامۆستام بوون لە ئیشق بەردەوامن لەوەی لە پشت خواجەوە دار وبەرد بگرنە کەسێک کە بەلای شتێکدا بڕوات غەیری تورک (بۆ نمونە ئەردۆغان) هەتا ئەگەر ئامانجەکەشی نیۆ-عوسمانیەتیش بێت.

وە لە هەمانکاتدا خوێندنەوەی زۆر بچوکی من لەسەر مێژوی جێگیربوونی تورک لە ئەنادۆڵ و ڕۆژهەڵاتی “ترۆی”/چەناق قەلەی ئێستا، پێم ئەڵێ کەوا ئەمەی ئێستا بوە بە نەتەوەی تورک و پێش هەزار ساڵ هەندێ خێڵی کۆچەری ناوەڕاستی ئاسیا بوون، وای لێ کردوون هەمیشە ترسی لە جێ هەڵتەکینیان تیابێت و “باشترین جۆری بەرگریش هێرشە” بۆیە ئەمان هەم خەریکی خاک داگیرکردن بوون هەم لە سەر زەوی مەعریفەش خەریکی فێرکردن و گەشەپێدانی زمانی تورکی و بچوککردنەوەی زمانەکانی دەوروبەریانن.

ئیتر ئەم دوو جۆرە لە ئەزموونی بچووکی من ئەم گەیەنێتە ئەو ئەنجامەی کەوا جەنابی ئەکمەلەدین، دەرچوی زانکۆی ئەزهەری میسر (ماستەر) و دواتر دکتۆرا لە زانکۆی ئەنقەرە سوتفە لە ساڵی ١٩٧٤ ساڵی رووخانی گەورەترین شۆڕشی سەدەی بیستی کورد لەسەر دەستی شا و ئەمەریکا، هیچ سەرسوڕمانێکی تیا نیە هەردوو پارتی کۆماری (حیزبەکەی ئەتاتورک) و پارتی (بزوتنەوەی میللی) ڕەگەزپەرستی ئەڵپ ئەرسلان تورکەش (بزرکەری گۆڕی نورسی) جەنای پرۆفیسۆریان کاندید کردوە بۆ کێبڕکێ لەگەڵ ئەردۆغان.

دکتۆر ئەکمەلەدین سەرۆکی پێشوی ڕێکخراوی هاریکاری ئیسلامی بوو کە بەپێی ئەم هەواڵەی ئەلعەرەبیە، جەنابی مورسی کەسێکی تری لەجێگا دانا لە ٢٠١٣دا پێش ئەوەی خۆی لەسەر حوکم لابرێت. نوسینەکانی بە چاوپیاخشاندنێکی خێرا زیاتر لەسەر مێژوی زانست و تەکنۆلۆجیا لە سەردەمی عوسمانیەکان و بەگشتی دنیای ئیسلامیە.

ئەنجا وەڵامی خێرای پرسیارەکە وەر ئەگرین و ئەڵێین، ئەگەر دەرچویەکی زانکۆی ئەزهەر و لە دایک بووی میسر لە خانەوادەیکی تورک، وە سەرۆکی دەزگایەکی وا گەورە (٥٧ وڵات تیایدا ئەندامن) ڕازی بێت ببێ بە کاندیدی جەهەپە و مەهەپە، ئەوا زۆر بە ئاسانی ئەتوانین بڵێین: ئەکمەلەدین تورکێکە کە تورکایەتی و عوسمانیەت پێش دینەکەیەتی و هیچ کاتێ ڕازی نابێت ئەردۆغان ئەوەی گوێکئاڵپ و نیهال ئاتسز بونیادیان ناوە بیگۆڕێت هەتا ئەگەر بە دروشمەکانی ئەوانیش بجوڵێتەوە.

خۆشحاڵم بە ناسینیت جەنابی دکتۆر ئەکمەلەدین.

بۆچی ڕەخنە لە خواجە ناگیرێت لەلایەن کۆنە قوتابیانیانەوە؟

پەلە پەل نوسیبووم:

کەسی لێیە غیرەتی بێت بە ئاشکرا ڕەخنەیەکی ناسک لە خواجە بگرێ یان خوانەخواستە دژی قسە بکات؟ سەیرە، ڕەخنە لە سەید قوتب ئەگیرێت کەچی یەکێ نیە بە ئاشکرا چوار ڕەخنە لە خواجە بگرێ. خۆ نەبوە بە ابن رشد جارێ برام/خوشکم.

ناچارم لەسەری بڕۆم. ئەوەی لە میدیای کوردی بەرچاوم ئەکەوێت کە بۆنی ڕەخنەگرتنی لێ بێت لە خواجە فەتحوڵا و کار و چالاکیەکانی لە کوردستانی ئێراق بە تایبەتی و لە دنیادا، تەنها لە غەیرە قوتابیەکانی ئەوەوە دێت. ئەمەش وا ئەکات پیاو بپرسێت ئایا بۆچی کەسێک نیە بە ئاشکرا چوار ڕەخنەی ناسک دژی جەنابی خواجە فەتحوڵا گولەن بنوسێت؟ یان بڵێت یان بوروژێنێت؟

ئەگەر تەنها ١٠ لە دامەزراوەکانیان بڵێین دەرچوویان هەیە، هەریەکی تەنها ١٠ قوتابیشیان لێ دەرچووبێت، ئەوا لانی کەم ١٠٠ مامۆستا، ئەندازیار و هتد لای ئەوان دەرچوون کەچی نابیستین لە ڕۆژنامەیەک یان تەلەفزیۆنێکی کوردی یەکێکمان بچین و بە ئاشکرا دڵی خۆمان بۆ ئەو خەڵکە بکەینەوە. بۆچی؟

وەڵامەکە کوێرانە نابێت.

هۆکاری یەکەم: کەی کێشەی منە. ئەمەیان لەسەری ناڕۆم و ڕاستەکات.

هۆکاری دووەم: ئەکرێ وەک بە من وترا یەکێ لە هۆکارەکان ئەوە بێت کە وەک کاری هەمیشەیی ئێمە، ئەمپەڕ و ئەوپەڕ ئەگرین، لەگەڵ دەمکردنەوە دژی جەنابی دۆستێک هەڵبداتێ و بڵێ جەنابتان بێوەفاییتان کردوە چونکە وا و ئاوها. ئەمەیانم وەڵام داوەتوە بەڵام لێرە باسی ئەمپەڕ و ئەوپەڕ (تطرف) بە گشتی ناکەم. بەڵکوو باسی ئەوە ئەکەم بۆچی یەکێ لە دەرچوانی ئیشق، سەلاحەدین، زانکۆکانیان لە جێگایەک نابینم زانستیانە، ئەدەبیانە، بە دەست نوێژەوە یان هەرجۆرێک دوو ڕەخنە لە دوو قسەی ئەم پیاوە بگیرێت؟

ئاخر خۆ ئەگەر ئیبن رشدیش بێت ئەکرێ یەکێکمان هەڵبداتێ و بڵێ فڵان قسەت لە جێگای خۆی نەبوو، خۆ ناکرێ ئاخر بوترێ دەی جەنابی هیچ هەڵەیەکی نیە، یاخود ئەو لە پاکەکانە و ئەبێ بڕۆین سەر زەنشتی پیسەکان بکەین. منیش قایلم بەڵام ئەبێ لە جێگایەک یان دوان کەسێک کە پێشتر لای ئەوان خوێندبێتی بتوانێ دوو قسە بکات. ئاگادارم خوودی نوسینەکانی من بەڵگەن کە لانی کەم من هەم. بەڵام ئەمە بەس نیە، چونکە پرسیارەکە تا ڕادەیەک مەجازیە، کەسێک مەبەستم یەک کەس نیە، ئەبێ زیاتر بین لە یەک کەس، بەڵام لە ئێستادا دوو کەسیش هەر کەمە و پرسیارەکە هەر وەڵامێکی پێویستە.

هۆکاری سێیەم: ترس. ئەمەیانە کە من وا ئەزانم زۆرێک لە ئێمە قسە ناکەین. یەکێ لەوانەش ئەوەیە کە ئەکرێ قسەنەکەر بترسێ لەوەی دوایی وەک مامۆستای زانکۆ لە زانکۆی ئیشق جێگای ببێتەوە. یاخود کاریگەری لەسەر کار و کەسابەتەکەی بکات. هەمان ئەو ترسەی کە لە تورکیا هەبوو وە هەمان ئەو ترسەی کە ئەردۆغان ئەتوانێ شانازی بکات کە بۆ یەکەمجار بۆ هەموانی شکاند.

هۆکاری چوارەم: لە ژێرەوە لەگەڵ ئەوانن. ئەمەیان زۆر ڕاست نیە، چونکە بە تەبیعەتی حاڵ ئەوان ناتوانن ئەو کادیرەی لە تورکیا دروستی ئەکەن لە کوردستانی ئێراق دروستی بکەن. وە خۆشیان ئەجندایان جیاوازە لە وڵاتێک بۆ وڵاتێکی تر. چونکە کاری ئەوان نیە کارمەندی کوردی ببەن بۆ ئازەربایجان یان بە پێچەوانەوە کاری ئەوان فێرکردنی تورکی و خزمەتکردنە بە تەبەقەی سەرەوە بۆیە کادیری ناوچەکە خۆی باشترین خزمەت ئەتوانێ بکات. بۆیە ئەوەی لەگەڵ ئەوانیش بێت بۆ هۆکاری سێیەم یان پێنجەم لەگەڵ ئەواندایە.

هۆکاری پێنجەم: مەسڵەحەت. ئەیخەمە خاڵی پێنجەم، چونکە مەسڵحەتەکە لەگەڵ ئەوان بەڕاستی کاتیە و لەگەڵ مردنی خواجە وەک هەموو ئیمپراتۆریەتێکی تر، وەک هەموو پاشایەتیەکی تر لە ناو ئەچێت. بەڵام لە ئێستادا ماوە. بگرە ئەمە نابێت هۆکار بێت، هەریەکێ لەوانەی لەگەڵ ئەوان مەسڵەحەتیان هەیە ئەگەر تەکانێک بەخۆی بدا زۆر باشتر لەوان سود و قازانجی دەست ئەکەوێت.

هۆکاری شەشەم: نەبوونی ئەردۆغانێک. ئەمەیانم خستۆتە کۆتایی، بەڵام ئەکرێ یەکەمیش بێت. چونکە بەڕاستی نەبوونی سەرۆکێک بۆ ئەم جۆرە کارانە گرنگە. لێرەدا ناچارم بگەڕێم بەدوای کەسێکدا خۆشم شوێنی بکەوم. ئەگەر نا..

هیچی تر بە ئەقڵمدا نایەت بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە سادەیە.

دەنا خواجە فەتحوڵا گولەنێک کە لەو شارەی ئەوان پارەیان لێ هێنا بۆ کردنەوەی یەکەم مەکتەب لە هەولێری ‘پایتەخت’ی هەرێم، لە هەڵبژاردنەکانی شارەوانیەکانی ٢٠١٤دا مەهەپە سەرکەوتوو بوو. ئاخر کابرایەک ئەگەر وەک پێشتر وتم لە تورکەشەوە فێر نەبووبێت ئەوا ناهێڵێ شوێنکەوتوانی دەنگ بدەنە تورکەش کە قەبرەکەی نورسی هەڵکەند و تا ئێستاش کەس نازانێ ئێسک و پروسکەکەی چی لێ کرد.