دین و بەرهەمهێنان پەیوەندیان چۆنە؟

ئیسماعیل بێشکچی، کتێبی: ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ – بنەما کۆمەڵناسی و ئابوریە ڕەگەزیەکانی، چاپی تورکی ساڵی ۱۹٦۹، لاپەڕە ۲۲۱ و

وێنەی بەرگی چاپی تورکی کتێبی ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ – بنەما کۆمەڵناسی و ئابوریە ڕەگەزیەکانی

۲۲۲:

هەموو ڕوانینێکی دینی، ئەنجامی ئاستێکی دیاری کراوی ئابوریە

دین دامەزراوەیەکی پێکهاتەی سەرەوەیە. دۆخێکی کاریگەرە لەسەر پێکهاتەیەکی ئابوری و کۆمەڵایەتی کە بۆخۆی بەپێی پەیوەندیەکانی بەرهەمهێنان ئەم پێکهاتەیە شێواز وەرئەگرێت. لەم ڕوەوە ئەگەر سەیری پەیوەندی کۆمەڵگا و دین بکەین، پێویستە تەماشای پێشهاتە پێکهێنەرەکانی کۆمەڵگا بکەین. هەموو ڕوانینێکی دینی، ئەنجامی ئاستێکی دیاری کراوی ئابوریە. بۆ نمونە، بیروباوەڕی تۆتەمیزم [پیرۆزی شت یان گیانلەبەر] لە ئەنجامی شێوازە سەرەتاییەکانی بەرهەمهێنانی وەک خڕکردنەوە [سەردەمانی خۆراک خڕکردنەوە]، ماسیگری و ڕاوچێتی هاتۆتە کایەوە، وە ڕۆحگەرایی [بیروباوەڕی شتانی بێگیانیش ڕۆحیان هەیە] ئەنجامی شوانکارەییە و سروشتگەراییش [ڕووت و قوت ژیان و لەگەڵ سروشت تێکەڵ بوون] ئەنجامی کشتوکاڵی سەرەتاییە. دینی وەک ئیسلام و مەسیحیەت کە تاک خوا و ئاڵۆزن، کردارێکن لە ئەنجامی ئاستە ئابوریەکانی دوای ئابوریە سەرەتاییەکان هاتوونەتە کایەوە. (۱).

دین دامەزراوەیەکی پێکهاتەی سەرەوەیە.

لە لایەکی ترەوە، کاتێک دەرەبەگایەتی گۆڕا بە سەرمایەداری، لە جەستەی ئیسلام و مەسیحیەتیشدا هەندێ گۆڕانکاری ڕوویدا کە گونجاون لەگەڵ پەیوەندیە تازەکانی بەرهەمهێناندا. ئەو بزووتنەوە سێکولاریستیەی ئەمڕۆ بە خێراییەکی گەورە لە گەشەسەندندایە، شەپۆلێکی کۆمەڵایەتیە کە کۆمەڵگا پیشەسازیەکانی پشت بەستوو بە بەرهەمهێنانی-بەکۆ هێناویەتیە ئاراوە.

ئەمە، سێکیولاربونە لەڕێگای بەپیشەسازی بوونەوە کۆمەڵگای تەقلیدی کشتوکاڵی ئەگوازێتەوە بۆ کۆمەڵگای مۆدێرنی پیشەسازی، واتە گەشەسەندنێکی گۆڕانکاریی پێکهاتەییە کەوا دا ئەبەزێتە ئاستی بناغەوە. دین دامەزراوەیەکە، کە ئەگەر واش دیار بێت وەزیفەی شێوازێکی تایبەتی موڵکیەت و بەرهەمهێنان بێت، زۆرترین پارێزەری دۆخی هەنووکەیی [الوضع الراهن – status quo] دامەزراوەکانی پێکهاتەی سەرەوەیە وەیان زۆرترین سودی بۆ درێژەپێدانە بە دۆخی هەنووکەیی ئەو دامەزراوانەیە.

زۆرترین پارێزەری دۆخی هەنووکەیی دامەزراوەکانی پێکهاتەی سەرەوەیە وەیان زۆرترین سودی بۆ درێژەپێدانە بە دۆخی هەنووکەیی ئێستای ئەو دامەزراوانەیە.

فاکتەری بنەڕەتی بۆ شێوەپێدانی پێکهاتەی کۆمەڵگا بریتیە لە دامەزراوەکانی پێکهاتەی خوارەوە واتە موڵکایەتی و پەیوەندیەکانی بەرهەمهێنان. بەڵام دامەزراوەکانی پێکهاتەی خوارەوە بە تەواوی دانەبڕاوە لە دامەزراوەکانی پێکهاتەی سەرەوە . دامەزراوەکانی پێکهاتەی سەرەوە و خوارەوە هەمیشە لە دۆخی (کار و کاردانەوە)دان. ئیتر ئا لەم پرۆسەیەدا، دین وەک دامەزراوەیەکی پێکهاتەی سەرەوە زۆرترین کاریگەری هەیە لەسەر دۆخی جێگیر واتە پێکهاتەی خوارەوە، موڵکایەتی و پەیوەندیەکانی بەرهەمهێنان، وە پێشبینی پارێزگاریکاری (کۆنسێرڤەتیزم) ئەکات و ئەبێتە فاکتەرێک و ڕاست ئەبێتە لەبەردەمماندا بۆ بەرگریکردن لە هەر جۆرە گۆڕانکاریەک. ئەمە، بە درێژایی هەموو چاخەکان هەر وابوە.
لەگەڵ ئەمەشدا، دینەکان بە ڕەتکردنەوەی جیاکاری لەسەر بنەمای نەتەوە هەوڵی دروستکردنی نەتەوەیەکی فراوانی گشتگیریان داوە، بەمەش وانیشان ئەدەن خاسیەتێکی نوێخوازیان هەڵگرتوە لە ناخیاندا. ئەم خاسیەتە نوێخوازیە، لە فەلسەفەی دینی یاخود دامەزراوە دینیەکانەوە نەهاتۆتە پێش، بەڵکوو ڕاستەوخۆ لەو پەیوەندیانەوە دێت کە دین هەیەتی لەگەڵ کۆمەڵانی خەڵکدا. بەڵام ئەم خاسیەتەی دینەکان، لە دوای ماوەیەکی کەم وون بوە وە ئەو پەیوەندیانەشی لەگەڵ کۆمەڵانی خەڵک دروستی کردوە بچڕاون و بەم شێوەیە بووە بە دامەزراوەیەک کە ڕەوایەتی داوە بە ئایدۆلۆژیاکانی چینە باڵادەستەکان. (۲)

بەڵام ئەم خاسیەتەی دینەکان، لە دوای ماوەیەکی کەم وون بوە وە ئەو پەیوەندیانەشی لەگەڵ کۆمەڵانی خەڵک دروستی کردوە بچڕاون و بەم شێوەیە بووە بە دامەزراوەیەک کە ڕەوایەتی داوە بە ئایدۆلۆژیاکانی چینە باڵادەستەکان.

(۱)Muzaffer Sencer, Dinin Turk Toplumuna Etkiler, Istanbul 1968 S233 vd.
(۲)Demirtas Ceyhun, Hacli Emperyalizm, Anadolu Devletlerinde Torak Duzeni ve Devlet ~ Din Iliskileri uzerine bir inceleme, Habora Yainevei, Istanbul 1967 S110 vd
Fehmi Yavuz, Din Eigitimi ve Toplumumuz, Ankara 1969 (Sevinc Matbaasi) S.145 vd

تێبینی: ئەوەی لەناو کەوانەی چوارگۆشەدایە وەک ئەمە [نمونە] ڕونکردنەوە و زیادکراوی وەرگێڕانە.

ئینۆنۆ لە لۆزان چی وت؟

بێشکچی هەمان کتێبی پێشوو لاپەڕە ۲۸٤

نەخشەی ڕێکەوتننامەی لۆزان – سەرچاوە ویکیمیدیا

عیسمەت ئینۆنۆ سەرۆکی لیژنەی تایبەتی لە کۆنفرانسی ئاشتی لۆزان بە ئاشکرا و ڕوون ئەوەی وتبوو کەوا کوردەکان نەتەوەیەکی جیاوازن، بەڵام بە درێژایی مێژوو لەگەڵ تورکەکاندا ژیاون. عیسمەت ئینۆنۆ، لەو قسانەی کە لە کۆنفرانسەکەدا کردبوی، هەندێ وردەکاری تریشی وتبوو کەوا دانیشتوانی پارێزگای موسڵ پێنج سەد و سێ هەزارە، وە ۱۷٠ هەزاریش کۆچەری تێدایە، کۆچەریەکان بەپێی وەرز لە نێوان بەغدا و دیاربەکر و ئێراندا لە کێڵگەکاندا ژیان بەسەر ئەبەن بۆیە نابێ بە خەڵکی موسڵ دانرێن، وە لەو پێنج سەدو سێ هەزارەش ۲٦۳.۸۳٠ کەسی کورد، ۱٤۹.۹٦٠ کەسیش تورک، وە هەروەها ٤۲،۲۱٠ کەسیش عەرەبی تێدا نیشتەجێە، وە سانجاقەکانی سلێمانی و کەرکوکیش عەرەبێکی زۆر کەمی تێدایە، وە سەنجاقی مەرکەزیش ۱۳۷ هەزار کورد و تورک بەرامبەر ۲۸ هەزار عەرەب بوون.
ئەو بیرو بۆچوونانەی ئینۆنۆ لە لۆزاندا دیفاعی لێ کردبوون ئەکرێ بەم شێوەیە کورتکرێتەوە:
کوردەکان لە کۆنەوە بە ویستی خۆیان چوونەتە ژێر حوکمی تورکەوە، وە چارەنوسی خۆیان بەستۆتەوە بە تورکەکانەوە. چەندین سەدەیە کەوا نەسل، عادەت، دین وە ئەخلاقی کورد و تورک بەسترانەتەوە بە هی یەکتریەوە
ئەو بانگەشانەی گوایە لە جەنگی جیهانی یەکەمدا کوردەکان بە خراپی شەڕیان کردبێت ڕاست نیە. بۆ گەشتن بە هەمان ئامانج وە هەمان داواکاری کوردەکان چ لە جەنگی جیهانی یەکەمدا چ لە جەنگی سەربەخۆیی نەتەوەیدا بە دڵسۆزیەوە جەنگاون. بۆ خودموختاریش، هەر ناوێکی بۆ بەکاربێت باببێت، زۆر سەختە بتوانین کوردانێک بدۆزینەوە کەوا ئەم دۆخەی ئێستا بگۆڕنەوە بە هاوڵاتی بوون لەگەڵ دەوڵەتێکی بیانی کە بیانکاتە دەوڵەتێکی داگیرکراو (کۆڵۆنی). کوردەکان لە ناو دەوڵەتێکی سەربەخۆدا کە لەلایەن هێزێکی بیانیەوە دروست بکرێت، بە هیچ شێوەیەک لە داهاتوی وڵاتەکەیاندا ناتوانن هیچ قسەیەکیان هەبێت وە هەموو کارو بارەکانیان لەلایەن حکومەت و مەجلیسێکەوە بەڕێوە ئەبرێت کە نوێنەرایەتیان ناکات. لە کاتێکدا، ئەمڕۆ لە تورکیادا کوردەکان خاوەنی قسەی خۆیانن لە بەڕێوەبردنی تورکیادا.
ئەوەی کەوا کوردەکان نایانەوێت لەگەڵ تورکەکاندا پێکەوە بژین بیرۆکەیەکە لەلایەن کوردەکانەوە نا بەڵکوو لە ئینگلتەراوە دروستکراوە. بەڵام، شتێکی زۆر ئاساییە ئەگەر کوردانێک هەبن کەوا بەهۆی قازانجی مادیەوە یاخود هەستی زیادەڕەوی نەتەوەیەوە بێت پشتیوانی لەو بیروبۆچونەی ئینلگتەرا بکەن. بەڵام ئەوەندە هەیە کەوا منداڵانی ئەسڵزادەی کورد لە نێوان ژیانێکی داردەستەیی ژێر هەستی دەوڵەتێکی بێگانە بەرامبەر ژیانێک لە وڵاتەکەی خۆیاندا پێکەوە لەگەڵ تورک وەک برا و وەک حاکم کامیان هەڵ ئەبژێرن ئەمە هیچ تەرەدودێکی ناوێت.

بەڵام، شتێکی زۆر ئاساییە ئەگەر کوردانێک هەبن کەوا بەهۆی قازانجی مادیەوە یاخود هەستی زیادەڕەوی نەتەوەیەوە بێت پشتیوانی لەو بیروبۆچونەی ئینلگتەرا بکەن.

تێبینی: سەنجاق یەکەی ئیداری دەوڵەتی عوسمانیە وەک خۆی هێشتومەتەوە، هەندێ زاراوەی سۆرانی “مۆدێرن”م بەکارهێناوە لەبەر ڕەوانی وام پێ باشتر بوو لە بری زمانە شیرینەکەی شاعیرانی کلاسیکی کوردی

کۆنەپەرست کێیە؟

ئیسماعیل بێشکچی لە کتێبی ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ – بنەما کۆمەڵناسی و ئابوریە ڕەگەزیەکانی، ۱۹٦۹ چاپی ۲، لاپەڕە ۱٤٥ و ۱٤٦:

پێکهاتەی کۆمەڵگای ئێمە پشت بە هەندێ کێشە ئەبەستێت: پێش هەموو شتێک موڵکایەتی، تا دێت کێشەی دابەشبوونی داهات و هەندێ مەسەلەی تریش. ئەم کێشە بنچینەییانەی پێکهاتەی کۆمەڵگا، بەردەوامە لەسەر ئەوەی تا ئاستی گەمەی شۆڕش بۆ سودی گروپێکی بڵاو بەکاربهێنرێن. بەڵام تەبەقەی باڵادەست، بۆ شاردنەوەی ئەم کێشە بنچینەییانە دین و کۆنەپەرستی ئەخزێننە ناو پێکدادانە کۆمەڵایەتیەکانەوە، تەرکیزی ڕای گشتی ئەسوڕێنن بۆ ئەم لایەو ئەیانەوێت بەو جۆرە باڵادەستی خۆیان بەردەوام بێت. ڕۆشنبیرانی کۆمەڵگاش سەختیەکی زۆریان توش ئەبێت بۆ ئەوەی دۆخەکە ئاوا ببینن. کەوابێت لە کاتێکدا ناچاربین باوەش بۆ کردارێکی شۆڕشگێری بکەینەوە بۆ گروپێکی بڵاو ئەبێت هەمیشە کێشە بنچینەییەکان ئاشکرا بکەین، هەمیشە هەریەک لە پێشهاتەکان ببەستینەوە بە کێشە بنچینەیەکانەوە، وە بەتایبەتی خۆمان دور بگرین لەو پێکدادانانەی کەوا ڕای گشتی ڕا ئەکێشێت بەرەو لایەنی دیکە جگە لە کێشە بنچینەییەکان. ئەم پێکدانانە تەنها بە سودی ئیمپریالیستەکان (داگیرکەران) تەواو ئەبێت. بۆخۆی چێنراوی دەستی داگیراکەرانە.

جارێ ئەوەی لە کۆمەڵگای ئێستاماندا پێی ئەوترێت کۆنەپەرستی زۆر هەڵەیە. کۆنەپەرستی چونکە هەمیشە لەناو دین و کارو باری دینیدا گەڕاون ئەو ئامانجانەش خراونەتە ڕوو بۆ ڕووبەڕووبوونەوەکان ئەوانیش هەڵەن. کۆنەپەرستی و نوێخوازی، چۆن تا ئێستا وابوە، پەیوەندی بە دینی و کاروباری دینیەوە نیە، بەڵکوو پەیوەستە بە موڵکیەت و هەڵس و کەوتی پەیوەندیدار بە بەرهەمهێنانەوە. کەوابێت کەسێک کە ڕازی بێت داهات بگەڕێتەوە بۆ خەڵک بە گشتی و بۆ ئەم مەبەستە خەبات بکات، ئەو کەسە نوێخوازە، ئەوەشی نەیکات کۆنەپەرستە. ئەگینا کەسێک کە واجبە دینیەکانی خۆی جێ بەجێ بکات، وە هەتاکوو ئەگەر دروشمی دینیش بەکاربهێنێت بۆ ئەوەی هاوڵاتیانی خۆشی استغلال بکات تا دەوڵەتێكی شەریعەتی دینی دروست بکات هەر کۆنەپەرست نیە. لەبەر ئەوەی ئەم دروشمە دینیانەش هیچ کاتێک دابڕاو نین لە مەسڵەحەتی سیاسی و ئابووری، وە بۆ بەدەستهێنانی ئەوان ئەم دروشمانە خراونه‌ته‌ ڕوو. وە دیسان ئەمەش سەرچاوەی جووڵەکەی چینە دەسەڵاتدارەکانە.

کەوابێت کەسێک کە ڕازی بێت داهات بگەڕێتەوە بۆ خەڵک بە گشتی و بۆ ئەم مەبەستە خەبات بکات، ئەو کەسە نوێخوازە، ئەوەشی نەیکات کۆنەپەرستە.