نووسیی: بێرتراند ڕەسڵ
بیری ئازاد و پڕوپاگەندەی فەرمی
مۆنکیوە کۆنوەی [نوسەری ئەمریکی ١٨٣٢ – ١٩٠٧]، کە ئەمڕۆ بۆ یادی ئەو لێرە کۆبوینەتەوە، ژیانی تەرخان کرد بۆ دوو بابەتی گرنگ: بیری ئازاد و ئازادیی تاک. دەربارەی هەریەک لەم دوو بابەتە، لە کاتی ئەوەوە تا ئێستا شتێک بەدەست هاتوە، بەڵام شتێکیش لەدەست چوە. ترسە تازەکان، کەمێک جیاواز لە شێوازیاندا لەوانەی سەردەمانی ڕابردوو، هەردوو ئازادیەکە ئەخەنە ژێر مەترسیەوە، مەگەر ڕایەکی گشتی زیندوو و وریا بجوڵێنرێت بۆ بەرگری کردن لەو دوو ئازادیە، دەنا لە سەد ساڵی داهاتوودا هەردووکیان زۆر کەمتریان لێ ئەمێنێتەوە بە بەراورد بە ئێستا. مەبەستم لەم نوسینە ئەوەیە کە جەخت بکەمەوە لەسەر مەترسیە تازەکان و ئەوە لەبەرچاو بگرم کە چۆن ئەکرێ ڕووبەڕوویان ببینەوە.
با دەست پێ بکەین بە هەوڵدان بۆ ئەوەی ڕوون بین کە مەبەستمان لە “بیری ئازاد” چییە. ئەم دەربڕینە دوو هەستی هەیە. بە مانا تەسکترەکەی بە واتای بیرکردنەوە دێت کە دۆگماکانی ئایینی نەریتی قبوڵ ناکات. بەم مانایە پیاو “بیرمەندێکی ئازادە” ئەگەر مەسیحی یان موسڵمان یان بودایی یان شینتۆیست یان ئەندامی هەریەکێک لە گروپی تری پیاوان نەبێت کە هەندێک ئۆرتۆدۆکسی میراتی قبوڵ دەکەن. لە وڵاتانی مەسیحیدا بە پیاو دەوترێت “بیرمەندی ئازاد” ئەگەر بەبڕیار باوەڕی بە خودا نەبێت، هەرچەندە ئەمە بەس نابێت بۆ ئەوەی پیاوێک بکاتە “بیرمەندێکی ئازاد” لە وڵاتێکی بودایی.
من نامەوێت بەم مانایە گرنگی بیری ئازاد کەم بکەمەوە. من خۆم ناکۆکیم لە هەموو ئایینە ناسراوەکان و هیوادارم هەموو جۆرە بیروباوەڕێکی ئایینی بمرێت. من باوەڕم بەوە نییە، لە هاوسەنگیدا، باوەڕی ئایینی هێزێک بووە بۆ چاکە. هەرچەندە ئامادەم دان بەوەدا بنێم کە لە هەندێک کات و شوێنی دیاریکراودا هەندێک کاریگەری باشی هەبووە، بەڵام بە سەر بە کۆرپەیی عەقڵی مرۆڤایەتی و قۆناغێکی گەشەکردن دەزانم کە ئێستا گەورەبووین و تێپەڕیوین لێیان.
بەڵام هەستێکی فراوانتریش هەیە بۆ “بیری ئازاد”، کە من بە گرنگییەکی زیاتری دەزانم. بەڕاستی پێدەچێت ئەو زیانانەی کە ئایینە نەریتییەکان دەیگەیەنن، بە شێوەیەکی سەرەکی بگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕاستییەی کە بەم مانایە فراوانترە ڕێگرییان لە بیرکردنەوەی ئازاد کردووە. هەستە فراوانترەکە ئەوەندە ئاسان نییە پێناسە بکرێت وەک تەسکترەکە، و باشترە کاتێکی کەم بەسەر بەریت لە هەوڵدان بۆ گەیشتن بە جەوهەرەکەی.
کاتێک باس لە هەر شتێک دەکەین بە “ئازاد”، ماناکەی دیاری نییە، تا ئەوکاتەی بتوانین بڵێین لە چی ئازادە. هەرچییەک یان هەرکەسێک “ئازاد” بێت، نابێت تووشی هەندێک پاڵنەری دەرەکی ببێت، و بۆ وردبینی دەبێ بڵێین ئەم جۆرە پاڵنەرانەش چین. بەم شێوەیە بیرکردنەوە “ئازادە” کاتێک کە ئازاد بێت لە هەندێک جۆری کۆنترۆڵی دەرەکی کە زۆر کات بوونیان هەیە. هەندێک لەم جۆرە کۆنتڕۆڵکردنانە دیارن کە ئەگەر بڕیار بێت بیرکردنەوە “ئازاد” بێت دەبێت نەبن، بەڵام هەندێکی تریان وردتر و خۆلادەرترن.
بۆ دەستپێکردن لە دیارترینیانەوە، بیرکردنەوە “ئازاد” نییە کاتێک سزای یاسایی بەهۆی هەڵگرتن یان هەڵنەگرتنی هەندێک بۆچوون، یان دەربڕین بە باوەڕ یان نەبوونی باوەڕیی مرۆڤ لە هەندێک بابەتدا تووشی دەبێت. زۆر کەم وڵات لە جیهاندا تا ئێستا تەنانەت ئەم جۆرە ئازادییە سەرەتاییەشیان تێدا هەیە. لە ئینگلتەرا بەپێی یاساکانی کوفرکردن، دەربڕینی بێباوەڕی بەرامبەر ئایینی مەسیحی نایاساییە، هەرچەندە لە پراکتیکدا یاساکە دژی کەسانی دەوڵەمەند دانەنراوە. هەروەها نایاساییە فێری ئەو شتانە بکرێت کە مەسیح فێری کردووە لەسەر بابەتی بەرەنگاری نەکردن. بۆیە هەرکەسێک بیەوێت خۆی لە تاوانباربوون بپارێزێت، دەبێت دان بەوەدا بنێت کە لەگەڵ فێرکارییەکانی مەسیحدا هاوڕایە، بەڵام دەبێت خۆی بپارێزێت لە وتنی ئەوەی کە فێرکردنەکە چی بووە. لە ئەمریکادا کەس ناتوانێت بچێتە ناو وڵاتەکەوە بەبێ ئەوەی سەرەتا بە ڕێزەوە ڕایبگەیەنێت کە باوەڕی بە ئەنارکیزم و فرەژنی نییە؛ و، کاتێک دەچێتە ژوورەوە، دەبێت باوەڕ بە کۆمۆنیزمیش نەکات. لە ژاپۆن دەربڕینی بێباوەڕی بە خودایی بوونی میکادۆ نایاساییە. بەم شێوەیە دەبینرێت کە گەشتێک بە جیهاندا سەرگەرمییەکی مەترسیدارە. محەممەدییەک، تۆڵستۆییەک، بەلشەفییەک، یان مەسیحییەک ناتوانێت ئەو کارە ئەنجام بدات بەبێ ئەوەی لە شوێنێکدا ببێتە تاوانبار، یان زمانی خۆی ڕابگرێت سەبارەت بەو شتانەی کە بە ڕاستی بە گرنگیان دەزانێت. بێگومان ئەمە تەنیا بۆ سەرنشینانی نمرە دوو دەگرێتەوە؛ سەرنشینانی نمرە یەک ڕێگەیان پێدەدرێت باوەڕ بە هەر شتێک بکەن کە حەزیان لێیە، بە مەرجێک خۆیان لە ئازاردانی خۆقیتکردنەوە بەدوور بگرن.
ڕوونە کە سەرەتاییترین مەرج ئەگەر بیرکردنەوە ئازاد بێت، نەبوونی سزای یاساییە بۆ دەربڕینی بۆچوونەکان. هێشتا هیچ وڵاتێکی گەورە نەگەیشتووەتە ئەم ئاستە، هەرچەندە زۆربەیان پێیان وایە گەیشتوونەتە ئەو ئاستە. ئەو بۆچوونانەی کە هێشتا دەچەوسێنرێنەوە، بەر زۆرینە دەکەون و ئەوەندە ئەهریمەنیی و بێڕەوشتیین کە بنەمای گشتی لێبوردەیی ناتوانرێت بەسەریاندا بچەسپێت. بەڵام ئەمە ڕێک هەمان ئەو بۆچوونەیە کە ئەشکەنجەدانەکانی تەریقەتی ئینکویزیشنیی هێنایە دی. سەردەمێک هەبوو کە پرۆتستانتیزم وەک ئێستای بەلشەفیزم خراپەکارانە دەردەکەوت. تکایە لەم تێبینییەوە وا تێ مەگەن کە من پرۆتستانتم یان بەلشەڤیک.
بەڵام سزای یاسایی لە جیهانی مۆدێرندا کەمترین ئاستەنگە لە بەردەم ئازادی بیرکردنەوە. دوو بەربەستە گەورەکە بریتین لە سزای ئابووری و شێواندنی بەڵگەکان. ڕوونە کە بیرکردنەوە ئازاد نییە ئەگەر هەندێک بۆچوون ببێتە هۆی ئەوەی کە بژێوی ژیانی هەڵگرەکانیان مەحاڵ بکات. هەروەها ڕوونە کە بیرکردنەوە ئازاد نییە ئەگەر هەموو ئارگیومێنتەکانی لایەنێکی مشتومڕێک بە شێوەیەکی هەمیشەیی تا دەتوانرێت بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش پێشکەش بکرێن، لە کاتێکدا ئارگیومێنتەکانی دیوەکەی تر تەنیا بە گەڕانێکی بەپەرۆش بتوانرێت بدۆزرێتەوە. هەردوو ئەم ئاستەنگانە لە هەموو وڵاتێکی گەورەدا هەن کە من شارەزایان بم، جگە لە چین کە دوا پەناگەی ئازادییە. هەر ئەم بەربەستانەن کە من سەرقاڵ دەبم پێیانەوە – گەورەیی ئێستایان، ئەگەری زیادبوونیان و ئەگەری کەمبوونەوەیان.
دەتوانین بڵێین بیرکردنەوە ئازادە کاتێک بەر کێبڕکێی ئازاد دەکەوێت لە نێوان بیروباوەڕەکاندا – واتە کاتێک هەموو بیروباوەڕەکان توانای ئەوەیان هەبێت کەیسەکەیان بخەنەڕوو، و هیچ سوود و زیانێکی یاسایی یان دارایی بە بیروباوەڕەکانەوە نەبەسترێتەوە. ئەمە ئایدیالێکە کە بە هۆکاری جۆراوجۆر هەرگیز ناتوانرێت بە تەواوی بەدەست بهێنرێت. بەڵام دەکرێت زۆر لەوە نزیکتر لێی نزیک ببینەوە کە لە ئێستادا لێی نزیک بوینەتەوە.
سێ ڕووداو لە ژیانی خۆمدا خزمەت بە نیشاندانی ئەوە دەکات کە چۆن لە ئینگلتەرای مۆدێرن تەرازووەکان لە بەرژەوەندی ئایینی مەسیحیدا قورساییان هەیە. هۆکاری باسکردنی من ئەوەیە کە زۆر کەس بە هیچ شێوەیەک درک بەو زیانانە ناکەن کە هێشتا ئەگنۆستیزمی (گومانگەرایی) دانپێدانراو خەڵک بەرەوڕووی دەبنەوە.
ڕووداوی یەکەم سەر بە قۆناغێکی زۆر سەرەتایی ژیانمە. باوکم بیرمەندێکی ئازاد بوو، بەڵام تەمەنم تەنها سێ ساڵ بوو کۆچی دوایی کرد. بە ئاواتەخوازی ئەوەی کە بێ خورافات پەروەردە بکرێم، دوو بیرمەندی ئازادی وەک پارێزەرم دانا. بەڵام دادگاکان وەسیەتەکەی ئەویان وەلا نا، و منیان پەروەردە کرد لە باوەڕنامەی مەسیحیدا. مەخابن ئەنجامەکە نائومێدکەر بوو بۆیان، بەڵام ئەوە خەتای یاسا نەبووە. ئەگەر ئەو ڕێنمایی بکردایە کە من وەک کریستادلفی یان مۆگلتۆنی یان ئەدڤێنتیستی ڕۆژی حەوتەم پەروەردە بم، دادگاکان بە خەویش ناڕەزایەتییان دەرنەدەبڕی. دایک و باوک مافی ئەوەی هەیە کە بڕیار بدەن کە هەر خورافاتێکی خەیاڵی لە دوای مردنی منداڵەکانیدا بچێنرێت، بەڵام مافی ئەوەی نییە بڵێت ئەگەر بتوانرێت لە خورافات دوور بخرێنەوە.
ڕووداوی دووەم لە ساڵی ١٩١٠ ڕوویدا، لەو کاتەدا ئارەزووی ئەوەم هەبوو وەک لیبراڵێک بۆ پەرلەمان کاندید ببم و سەر-پەرلەمانتاران پێشنیاری منیان کرد بۆ بازنەیەکی دیاریکراو. من قسەم بۆ کۆمەڵەی لیبراڵەکان کرد، کە بە شێوەیەکی ڕەزامەند خۆیان خستە ڕوو و وەرگرتنەکەم دڵنیا بوو. بەڵام، لەکاتی لێپرسینەوەم لەلایەن کۆمەڵەیەکی بچووکی ناوەوە، دانم بەوەدا نا کە من کەسێکی ئەگنۆستم. پرسیاریان کرد کە ئایا ڕاستییەکە گۆ دەکەیت، منیش وتم ڕەنگە. پرسیاریان کرد کە ئایا دەکرێت ناوبەناو ئامادەییم تیا بێت بچمە کڵێسا، منیش وەڵامم دایەوە کە نابێت. لە ئەنجامدا کاندیدێکی دیکەیان هەڵبژارد، کە بەپێی پێویست هەڵبژێردرا، لەو کاتەوە لە پەرلەمانە و ئەندامی حکومەتی ئێستایە.
ڕووداوی سێیەمیش ڕاستەوخۆ دوای ئەوە ڕوویدا. لەلایەن کۆلێژی ترینیتی لە کامبریج بانگهێشت کرابووم بۆ ئەوەی ببمە وانەبێژ، بەڵام نەک “فێلۆ”. جیاوازییەکە لە ڕووی داراییەوە نییە؛ جیاوازیەکە ئەوەیە کە فێلۆیەک دەنگی لە حکومەتی کۆلێژەکەدا هەیە، و ناتوانرێت لە ماوەی مەرجەکانی فێلۆشیپەکەیدا دەربکرێت مەگەر لە کاتی بێڕەوشتیەکی قورس نەبێت. هۆکاری سەرەکی بۆ پێنەدانی فێلۆشیکەی من ئەوە بوو کە باڵی کادری نەیدەویست دەنگی دژە کادریەکان زیاد بکات. دەرئەنجامەکە ئەوە بوو کە توانیان لە ساڵی ١٩١٦دا لە کارەکەم دوورم بخەنەوە، کاتێک بۆچوونەکانی منیان لەبارەی جەنگەوە بەدڵ نەبوو. ئەگەر وابەستە بوومایە بە وانەوتنەوەکەم، دەبوو برسی بم.
ئەم سێ ڕووداوە جۆرە جیاوازەکانی زیانەکانی پەیوەست بە بیرکردنەوەی ئازادی دانپێدانراو تەنانەت لە ئینگلتەرای مۆدێرنیشدا نیشان بدات. هەر بیرمەندێکی دیکەی ئازادانە دەتوانێت ڕووداوی هاوشێوە لە ئەزموونی کەسیی خۆیەوە دابین بکات، کە زۆرجار تایبەتمەدنیی زۆر جددیتریان هەیە. ئەنجامی پوخت ئەوەیە کە ئەو کەسانەی کە دەوڵەمەند نین ناوێرن ڕاشکاوانە سەبارەت بە بیروباوەڕی ئایینی خۆیان بدوێن.
بێگومان تەنها یان بە شێوەیەکی سەرەکی لەبارەی ئایینەوە نییە کە ئازادی بوونی نییە. باوەڕبوون بە کۆمۆنیزم یان خۆشەویستیکردنی ئازاد زۆر زیاتر لە ئەگنۆستیزم مرۆڤ کەمئەندام دەکات. هەڵگرتنی ئەو بۆچوونانە نەک هەر زیانێکە، بەڵکو زۆر زۆر قورسترە ئارگیومێنت لە بەرژەوەندییان بەدەست بهێنرێت. لە لایەکی دیکەوە لە ڕووسیادا سوود و زیانەکانی بەتەواوی پێچەوانە دەبنەوە: ئاسوودەیی و دەسەڵات بە دانپێدانانی بێباوەڕی و کۆمۆنیزم و خۆشەویستیکردنی ئازاد بەدەست دێت و هیچ دەرفەتێک بۆ پڕوپاگەندە لە دژی ئەم بۆچوونانە بوونی نییە. دەرئەنجامەکە ئەوەیە کە لە ڕووسیا کۆمەڵێک توندڕەو هەست بە دڵنیایی ڕەها دەکەن سەبارەت بە کۆمەڵێک پێشنیاری گوماناوی، لە کاتێکدا لە باقی جیهاندا کۆمەڵێکی دیکەی توندڕەو هەست بە دڵنیایی یەکسان دەکەن سەبارەت بە کۆمەڵە پێشنیارێکی یەکسان گوماناوی کە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ پێچەوانەن. لە وەها دۆخێکدا شەڕ، تاڵی، و چەوساندنەوە لە هەردوولادا بە ناچاری دەبێت دەرئەنجام.
ویلیام جەیمس بانگەشەی “ویستی باوەڕکردن”ی دەکرد. لای خۆمەوە، دەبێ ئاواتم ئەوە بێت کە بانگەشەی “ویستی گومانکردن” بکەم. هیچ کام لە بیروباوەڕەکانمان تەواو ڕاست نین؛ هەموویان لانیکەم نیمچە ناڕوونی و هەڵەیان هەیە. شێوازەکانی زیادکردنی پلەکانی ڕاستی لە بیروباوەڕەکانماندا بەباشی ناسراون؛ پێکدێن لە بیستنی هەموو لایەنەکان، هەوڵدان بۆ دڵنیابوون لە هەموو ڕاستییە پەیوەندیدارەکان، کۆنترۆڵکردنی لایەنگریی خۆمان بە گفتوگۆکردن لەگەڵ کەسانێک کە لایەنگری پێچەوانەیان هەیە، و چاندنی ئامادەیی بۆ فڕێدانی هەر گریمانەیەک کە سەلمێندراوە کە ناتەواوە. ئەم شێوازانە لە زانستدا پراکتیزە دەکرێن، و جەستەی زانستی زانستییان بنیات ناوە. هەر پیاوێکی زانستی کە تێڕوانینەکەی بەڕاستی زانستیی بێت، ئامادەیە دان بەوەدا بنێت کە ئەوەی لە ئێستادا بە زانستی دانراوە، دڵنیایە لەگەڵ پێشکەوتنی دۆزینەوەدا پێویستی بە ڕاستکردنەوە دەبێت؛ سەرەڕای ئەوەش، بایی ئەوەندە نزیکە لە ڕاستی کە بۆ زۆربەی مەبەستە پراکتیکییەکان خزمەت بکات، هەرچەندە بۆ هەمووان نا. لە زانستدا، کە بە تەنیا شتێکی نزیک لە زانستی ڕاستەقینە مەبەستی دۆزینەوەیە، هەڵوێستی پیاوان تاقیکارییە و پڕە لە گومان.
لە ئایین و سیاسەتدا بە پێچەوانەوە، هەرچەندە تا ئێستا شتێکیان نییە کە لە زانینی زانستی نزیک بێتەوە، بەڵام هەمووان بە چاکی دەزانن کاتێک بۆچوونێکی دۆگماتیکیان هەبێت، پشتگیری دەکرێت بە دووچارکردنی برسێتی، زیندان، شەڕ و پارێز لە کێبڕکێی موناقەشەیی لەگەڵ هەر بۆچوونێکی جیاواز. ئەگەر بتوانرایە پیاوان بخرانایەتە ناو چوارچێوەیەکی هزریی گومانگەراییەوە سەبارەت بەم بابەتانە، ئەوا نۆ لەسەر دەی خراپییەکانی جیهانی مۆدێرن چارەسەر دەبوو. شەڕ دەبووە مەحاڵ، چونکە هەر لایەنێک درکی بەوە دەکرد کە هەردوولا دەکرێت هەڵە بن. چەوساندنەوە دەوەستا. پەروەردە ئامانجی فراوانکردنی هزر دەبوو نەک تەسککردنەوەی. پیاوان بەهۆی شیاوییەوە بۆ ئەنجامدانی کارەکە بۆ کارەکان هەڵدەبژێردران، نەک لەبەر ئەوەی چەپڵە لێدەدەن بۆ دۆگمای ناعەقڵانی ئەوانەی دەسەڵاتدارن. بەم شێوەیە گومانی عەقڵانی بە تەنیا، ئەگەر بتوانرێت دروست بکرێت، بەسە بۆ ناساندنی ئەم هەزارەیە.
ئێمە لەم ساڵانەی دواییدا نموونەیەکی درەوشاوەمان هەبووە لە میزاجی زانستیی لە تیۆری گوێرەییدا و وەرگرتنی تیۆرەکە لەلایەن جیهانەوە. ئەنیشتاین، ئاشتیخوازێکی ئەڵمانی-سویسری-جوولەکە، لە سەرەتای جەنگدا لەلایەن حکومەتی ئەڵمانیاوە بۆ پۆستی پرۆفیسۆری توێژینەوە دەستنیشانکرا؛ پێشبینییەکانی لەلایەن گەشتێکی ئینگلیزییەوە پشتڕاستکرانەوە کە چاودێرانی مانگگیرانی ساڵی ١٩١٩یان کرد، زۆر زوو دوای ئاگربەستەکە. تیۆرەکەی تەواوی چوارچێوەی تیۆری فیزیای نەریتی تێکدا؛ نزیکەی ئەوەندەی داروین بۆ سەرەتای ئینجیل زیانبەخش بوو بۆ داینامیکی ئۆرتۆدۆکسی. بەڵام فیزیازانان لە هەموو شوێنێک ئامادەیی تەواویان نیشاندا بۆ قبوڵکردنی تیۆرەکەی لەگەڵ دەرکەوتنی بەڵگەکان کە لە بەرژەوەندی تیۆرەکە بوون. بەڵام هیچیان، ئەوە هیچ خودی ئەنیشتاین، بانگەشەی ئەوە ناکەن کە دوا قسەی مرۆڤایەتیان کردووە. مۆنۆمێنتی دۆگمای بێ هەڵەی دروست نەکردووە بۆ ئەوەی بۆ هەموو کاتێک ڕاست بێت. سەختی هەیە کە ناتوانێت چارەسەری بکات؛ دەبێت بیروباوەڕەکان بەپێی نۆرەی خۆیان دەستکاری بکرێن وەک چۆن دەستکاری بیروباوەڕەکانی نیوتنیان کردووە. ئەم وەرگرتنە ڕەخنەگرانەیە نادۆگماتیکیە هەڵوێستی ڕاستەقینەی زانستە.
ئەگەر ئەنیشتاین شتێکی بە هەمان شێوە نوێی لە بواری ئایین یان سیاسەتدا پێشخستبا چی ڕووی دەدا؟
ئەگەر ئەنیشتاین شتێکی بە هەمان شێوە نوێی لە بواری ئایین یان سیاسەتدا پێشخستبا چی ڕووی دەدا؟ خەڵکی ئینگلیز لە تیۆرەکانی ئەودا توخمەکانی پروشیانەیان دەدۆزیەوە؛ دژە جوولەکەکان وەک پیلانێکی زایۆنیستی سەیریان دەکرد؛ ناسیۆنالیستەکان لە هەموو وڵاتەکاندا وایان دەبینی کە ئاشتیخوازی دڵناسک بوە، و تەنها بە خۆدزینەوەیەک بۆ هەڵهاتن لە خزمەتکردنی سەربازییان دا دەنا. هەموو پرۆفیسۆرە کۆنەکان پەیوەندییان بە سکۆتلەند یاردەوە (سەرکردایەتی پۆلیسی بەریتانی) دەکرد بۆ ئەوەی هاوردەکردنی نووسینەکانی قەدەغە بکرێت. مامۆستایانی هاوڕا لەگەڵ ئەو لە کارەکانیان دوور دەخرانەوە. لەم نێوەندەدا تیۆرەکە حکومەتی هەندێک وڵاتی دواکەوتووی دادەگرتەوە، تیایاندا فێرکردنی هەر شتێک جگە لە تیۆرەکە دەبووە نایاسایی، جا گەشەی دەکرد و دەبووە دۆگمایەکی نهێنی کە کەس لێی تێ نەدەگەیشت. لە کۆتاییدا ڕاستیی یان درۆیی بیروباوەڕەکە لە بەرەکانی شەڕدا بڕیاری لەسەر دەدرا، بەبێ ئەوەی هیچ بەڵگەیەکی نوێ بۆ یان دژی کۆبکرێتەوە. ئەم شێوازە دەرئەنجامی لۆژیکی ئیرادەی باوەڕبوونی ویلیام جەیمسە. ئەوەی دەخوازرێت ئیرادەی باوەڕکردن نییە، بەڵکو خواستی زانینە، کە ئەمەش تەواو پێچەوانەکەیە.
ئەگەر دان بەوەدا بنرێت کە مەرجێکی گومانی عەقڵانی خوازراو دەبێت، ئەوا گرنگ دەبێت بپرسین چۆن دێتە ئاراوە کە ئەوەندە دڵنیایی ناعەقڵانی لە جیهاندا هەیە. بەشێکی زۆری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ناعەقڵانیی و باوەڕپێکراویی سروشتی سروشتی مرۆڤی ئاسایی. بەڵام ئەم تۆوەی گوناهی ڕەسەنی فیکری لەلایەن دەزگاکانی دیکەوە خۆراک دەدرێت و بەخێو دەکرێت، کە سێیان ڕۆڵی سەرەکی دەگێڕن – ئەوانیش پەروەردە، پڕوپاگەندە و فشاری ئابوورین. با یەک یەک ئەمانە لەبەرچاو بگرین.
(١) پەروەردە. خوێندنی سەرەتایی، لە هەموو وڵاتە پێشکەوتووەکاندا، لە دەستی دەوڵەتدایە. هەندێک لەو شتانەی کە دەوترێتەوە لەلایەن ئەو بەرپرسانەی کە دەیاننووسن دەزانرێت کە هەڵەن و زۆری تریش بە هەڵە ناسراون، یان بە هەر حاڵ زۆر گوماناوین، لەلایەن هەموو کەسێکی بێلایەنەوە. بۆ نموونە فێرکردنی مێژوو وەربگرە. هەر نەتەوەیەک تەنها ئامانجی خۆ گەورەکردنە لە کتێبە دەرسیەکانی قوتابخانەکانی مێژوودا. کاتێک پیاوێک ژیاننامەی خۆی دەنووسێت چاوەڕوان دەکرێت تەوازوعێکی دیاریکراو نیشان بدات؛ بەڵام کاتێک نەتەوەیەک ژیاننامەی خۆی دەنووسێت هیچ سنوورێک نییە بۆ شانازیکردن و خۆبەزلزانین. کاتێک گەنج بووم، کتێبی قوتابخانە ئەوەی تێدا بوو کە فەرەنسییەکان خراپەکارن و ئەڵمانییەکان فەزیلەتدارن؛ ئێستا پێچەوانەکەی دەوترێتەوە. لە هیچ کام لەم دوو حاڵەتەدا بچووکترین ڕەچاوکردنی ڕاستی نییە. کتێبەکانی قوتابخانەکانی ئەڵمانیا کە باس لە شەڕی واتەرلوو دەکەن، وێلینگتۆن وێنا دەکەن وەک ئەوەی کە هەموویان شکستیان هێناوە کاتێک بلوچەر دۆخەکەی ڕزگار کرد؛ کتێبە ئینگلیزییەکان وێنای بلوچەر دەکەن وەک ئەوەی جیاوازییەکی زۆر کەمی دروست کردبێت. نووسەرانی هەردوو کتێبی ئەڵمانی و ئینگلیزی دەزانن کە ڕاستییەکان ناڵێن. کتێبی قوتابخانەکانی ئەمریکا پێشتر بە توندوتیژی دژە بەریتانیا بوون؛ لە دوای جەنگەوە بە یەکسانی بوونەتە لایەنگری بەریتانیا، بەبێ ئەوەی ئامانجیان ڕاستی بێت لە هەردوو حاڵەتەکەدا (بڕوانە کتێبی The Freeman, Feb 15 1922, p.532). چ پێشتر و چ لەو کاتەوە، یەکێک لە ئامانجە سەرەکییەکانی پەروەردە لە ئەمریکادا، گۆڕینی کۆمەڵە منداڵانی ڕەنگاوڕەنگی کۆچبەر بووە بۆ “ئەمریکی باش”. دیارە بە بیری کەسدا نەهاتووە کە “ئەمریکییەکی باش”، وەک “ئەڵمانییەکی باش” یان “ژاپۆنییەکی باش”، دەبێت، بە شێوەیەکی بەرچاو، مرۆڤێکی خراپ بێت. “ئەمریکی باش” پیاوێک یان ژنێکە کە بەو باوەڕە تێخزێنراوەی کە ئەمریکا باشترین وڵاتە لەسەر زەوی، و دەبێ هەمیشە لە هەر شەڕێکدا بە جۆش و خرۆشەوە پشتگیری بکرێت. تەنیا یەک ئەگەری ئەوە هەیە کە ئەم گەڵاڵانە ڕاست بن؛ ئەگەر وایە، پیاوێکی عەقڵانی هیچ شەڕێکی لەگەڵ ئەواندا نابێت. بەڵام ئەگەر ڕاست بن، ئەویش دەبێت لە هەموو شوێنێک بوترێنەوە، نەک تەنیا لە ئەمریکا. بارودۆخێکی گوماناوییە کە هەرگیز لە دەرەوەی ئەو وڵاتە تایبەتەی کە شکۆمەندی دەکەن، باوەڕ بەم جۆرە پێشنیارانە بکرێت.
لەم نێوەندەدا، هەموو ماکینەی دەوڵەت، لە هەموو وڵاتە جیاوازەکاندا، ڕوو دەکرێنە سەر ئەوەی کە منداڵانی بێبەرگری باوەڕ بە پێشنیارە بێماناکان بکەن کە کاریگەرییەکەی ئەوەیە کە ئامادەبن لە بەرگریکردن لە بەرژەوەندییە ترسناکەکاندا بمرن لە ژێر ئەو بڕوایەی کە شەڕ بۆ ڕاستی دەکەن و ڕاستە. ئەمە تەنها یەکێکە لەو ڕێگا بێشومارانەی کە پەروەردە تێیدا داڕێژراوە، نەک بۆ پێدانی زانیاری ڕاستەقینە، بەڵکو بۆ ئەوەی خەڵکەکە بە ئیرادەی ئاغاکانیان نەرم و نیان بکات. بەبێ سیستەمێکی وردی فێڵکردن لە قوتابخانە سەرەتاییەکاندا مەحاڵە پارێزگاری لە ڕووکاری دیموکراسی بکرێت.
پێش ئەوەی بابەتی پەروەردە بەجێبهێڵم، نموونەیەکی دیکە لە ئەمریکا٢ وەردەگرم — نەک لەبەر ئەوەی ئەمریکا لە وڵاتانی دیکە خراپترە، بەڵکو لەبەر ئەوەی مۆدێرنترینە، ئەو مەترسیانە نیشان دەدات کە گەشە دەکەن نەک ئەوانەی کەم دەبنەوە. لە ویلایەتی نیویۆرک قوتابخانەیەک بەبێ مۆڵەتی ویلایەتەکە ناتوانرێت دامەزرێت، تەنانەت ئەگەر بە تەواوی بە پارەی تایبەت پشتگیری بکرێت. یاسایەکی ئەم دواییە بڕیار دەدات کە مۆڵەت بە هیچ قوتابخانەیەک نادرێت “ئەگەر وا دەردەکەوێت کە ئەو ڕێنماییەی پێشنیار کراوە بۆ وتنەوە ئەو عەقیدەیەی لەخۆگرتبێت کە حکومەتە ڕێکخراوەکان بە زۆر، توندوتیژی، یان ڕێگەی نایاسایی ڕووخێنرێن.” وەک گۆڤاری نیو ڕیپەبڵیک ئاماژەی پێدەکات، هیچ سنوورێک بۆ ئەم حکومەتە ڕێکخراوە یان ئەو حکومەتە ڕێکخراوە نییە. بۆیە یاسا دەیکردە نایاسایی، لە کاتی جەنگدا، فێرکردنی ئەو بیوروباوەڕەی کە حکومەتی قەیسەر (ئەڵمانیای ئێستا) بە زۆر بڕوخێنرێت؛ و لەو کاتەوە پشتیوانی کۆلچاک یان دێنیکین لە دژی حکومەتی سۆڤیەت نایاسایی دەبوو. بێگومان ئەم جۆرە دەرئەنجامانە بە مەبەست نەبوون و تەنیا لە ئەنجامی پلانکردنی خراپەوە سەرچاوە دەگرن. مەبەستەکە لە یاسایەکی دیکەوە دەردەکەوێت کە لە هەمان کاتدا دەرچووە، کە مامۆستایانی قوتابخانەکانی دەوڵەت دەگرێتەوە. ئەم یاسایە باس لەوە دەکات کە بڕوانامەی ڕێگەدان بە وانە وتنەوە لەم جۆرە قوتابخانانەدا تەنها بەو کەسانە دەدرێت کە “ڕەزامەندانە نیشانیان داوە” کە “دڵسۆز” و “گوێڕایەڵ”ن بۆ “حکومەتی ئەم ویلایەتە و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا”، و دەبێت ڕەت بکرێتەوە بۆ ئەو کەسانەی کە داکۆکییان کردووە، گرنگ نییە لە کوێ یان کەی، لە “جۆرێکی حکومەت جگە لە حکومەتی ئەم ویلایەتە یان ئەمریکا.” ئەو لیژنەیەی کە ئەم یاسایانەی لە چوارچێوەیەکدا داناوە، وەک نیو ڕیپەبڵیک ئاماژەی پێکردووە، وتوویانە کە ئەو مامۆستایەی “سیستەمی کۆمەڵایەتی ئێستا پەسەند ناکات … دەبێت پۆستەکەی تەسلیم بکات” و “هیچ کەسێک کە تامەزرۆی بەرەنگاربوونەوەی تیۆرییەکان نەبێت بۆ گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی پێویستە ئەرکی گونجاندنی گەنج و پیر بۆ بەرپرسیارێتی هاووڵاتیبوونی پێ نەسپێردرێت”. بەم شێوەیە بەپێی یاسای ویلایەتی نیویۆرک، مەسیح و جۆرج واشنتۆن لە ڕووی ئەخلاقییەوە زۆر دابەزین بوون و نەیانتوانی بۆ پەروەردەی گەنجان بگونجێن. ئەگەر مەسیح بچوایە بۆ نیویۆرک و بیوتایە: “رێگە بدە منداڵە بچووکەکان بێنە لام”، سەرۆکی دەستەی قوتابخانەکانی نیویۆرک وەڵامی دەدایەوە: “کاکە، هیچ بەڵگەیەک نابینم کە تۆ بە تامەزرۆییەوە بەرەنگاریی تیۆرییەکانی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی بیت. بەڕاستی بیستوومە کە دەوترێت ئێوە بانگەشە بۆ ئەو شتە دەکەن کە پێی دەڵێن شانشینی ئاسمان، لە کاتێکدا ئەم وڵاتە سوپاس بۆ خوا کۆمارییە. ڕوونە کە حکومەتی شانشینی ئاسمانی ئێوە لە ڕووی جوهەرەوە جیاوازی دەبێت لەگەڵ حکومەتی ویلایەتی نیویۆرک، بۆیە ڕێگە بە هیچ منداڵێک نادرێت بێتە لای تۆ”. ئەگەر نەیتوانی بێت ئەم وەڵامە بداتەوە، ئەوا وەک کارمەندێکی کارگێڕی کە بە بەڕێوەبردنی یاسا ڕاسپێردراوە، ئەرکی خۆی جێبەجێ نەدەکرد.
کاریگەری ئەم جۆرە یاسایانە زۆر جدییە. با لە پێناو ئارگومێنتدا، وای دانێین کە حکومەت و سیستەمی کۆمەڵایەتی لە ویلایەتی نیویۆرک باشترینن کە تا ئێستا لەسەر ئەم هەسارەیە بوونیان هەبووە؛ بەڵام تەنانەت ئەو کاتەش پێدەچێت هەردووکیان توانای باشتربوونیان هەبێت. هەر کەسێک دان بەم پێشنیازە ئاشکرایەدا بنێت، بەپێی یاسا توانای وانەوتنەوە لە قوتابخانەی دەوڵەتدا نییە. بەم شێوەیە یاسا بڕیار دەدات کە مامۆستاکان هەموویان یان دووڕوو بن یان گەمژە.
ئەو مەترسییە گەشەسەندووەی کە یاسای نیویۆرک نموونەکەیەتی ئەوەیە کە لە ئەنجامی قۆرخکاری دەسەڵات لە دەستی یەک ڕێکخراودا دێتە ئاراوە، جا دەوڵەت بێت یان دامەزراوەیەک یان فیدراسیۆنی دامەزراوەکان. لە پەروەردەدا دەسەڵات لە دەستی دەوڵەتدایە، کە دەتوانێت ڕێگری بکات لە بیستنی هەر بیروباوەڕێک لەلایەن گەنجانەوە کە دەوڵەت پێی خۆش نەبێت. من پێم وایە هێشتا هەندێک کەس هەن کە پێیان وایە دەوڵەتێکی دیموکراسی بەدەگمەن لە خەڵک جیا دەکرێتەوە. بەڵام ئەمە وەهمێکە. دەوڵەت کۆمەڵێک بەرپرسە، جیاوازن بۆ مەبەستی جیاواز، داهاتی ئاسوودە وەردەگرن بە مەرجێک دۆخی ئێستا پارێزراو بێت. تاکە گۆڕانکارییەک کە پێدەچێت لە دۆخی ئێستادا ئارەزووی بکەن، زیادبوونی بیرۆکراسی و دەسەڵاتی بیرۆکراتەکانە. بۆیە سروشتییە کە ئەوان دەرفەتەکانی وەک وروژاندنی شەڕ بقۆزنەوە بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵاتی لێکۆڵینەوە بەسەر کارمەندەکانیاندا، کە مافی برسێتی بەسەر هەر ژێردەستەیەکدا بسەپێنن کە دژایەتیان دەکات. لە بابەتی هزریدا وەک پەروەردە، ئەم دۆخە کوشندەیە. کۆتایی بە هەموو ئەگەرەکانی پێشکەوتن یان ئازادی یان دەستپێشخەریی فیکری دەهێنێت. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەرئەنجامە سروشتییەکەیە کاتێک ڕێگە بدرێت هەموو پەروەردەی سەرەتایی بکەوێتە ژێر کاریگەری یەک ڕێکخراوەوە.
لێبوردەیی ئایینی، تا ڕادەیەکی دیاریکراو، سەرکەوتنی بەدەستهێناوە، چونکە خەڵک وازی لە ئایین هێناوە بەو گرنگییەی کە ڕۆژانێک وا بەگرنگی بیری لێ دەکرایەوە. بەڵام له سیاسەت و ئابوریدا، ئەو جێگایەی گرتۆتەوە کە پێشتر لەلایه ن ئایینەوه داگیرکرابوو، مەیلێک بۆ چەوساندنەوە گەشە دەسەنێت، که به هیچ شێوەیەک سنووردار نیە بە لایەنێک. چەوساندنەوە بۆ سەر بیروڕا لە ڕووسیا لە هەموو وڵاتێکی سەرمایەداری توندترە. لە شاری پترۆگراد شاعیرێکی دیار و ناوداری ڕووسیم ناسی، ئەلێکساندەر بلۆک، کە لەو کاتەوە لە ئەنجامی بێبەشییەکان کۆچی دوایی کردووە. بەلشەفییەکان ڕێگەیان پێدا وانەی جوانکاری بڵێتەوە، بەڵام ئەو گلەیی لەوە دەکرد کە ئەوان پێداگرن لەسەر فێرکردنی ئەو بابەتە “لە ڕوانگەی مارکسییەوە”. ئەو توانای ئەوەی نەبوو بزانێت تیۆری ڕیتمیک چۆن پەیوەستە بە مارکسیزمەوە، هەرچەندە، بۆ ئەوەی لە برسێتی دوور بکەوێتەوە، هەموو هەوڵێکی خۆی داوە بۆ ئەوەی بزانێت. بێگومان لەو کاتەوەی بەلشەفییەکان هاتنە سەر دەسەڵات لە ڕووسیادا مەحاڵ بووە کە هیچ شتێکی ڕەخنەگرانە لەو دۆگمایانە چاپ بکات کە ڕژێمەکەیان لەسەری دامەزراوە.
نموونەکانی ئەمریکا و ڕووسیا ئەو ئەنجامە دەردەخەن کە پێدەچێت ئێمە بەرەو ئەو ئەنجامە ببەن – ئەویش‌ئەوەیە کە تا ئەو کاتەی پیاوان بەردەوام بن لە هەڵگرتنی ئەو باوەڕە کۆنەپەرستانەی ئێستا دەربارەی گرنگیی سیاسەت، بیرکردنەوەی ئازاد لە بابەتە سیاسییەکاندا مەحاڵ دەبێت و مەترسی زۆرە کە نەبوونی ئازادی بۆ هەموو بابەتەکانی تریش بڵاوبێتەوە، وەک لە ڕووسیا. تەنیا بڕێک لە گومانگەرایی سیاسی دەتوانێت لەم بێبەختییە ڕزگارمان بکات.
نابێت وا دابنرێت کە بەرپرسانی پەروەردە ئارەزووی ئەوە دەکەن گەنجەکان ببنە خوێندەوار. بە پێچەوانەوە کێشەیان گەیاندنی زانیارییە بەبێ بەخشینی زیرەکی. پەروەردە دەبێ دوو ئامانجی هەبێت: یەکەم، پێدانی زانیارییەکی دیاریکراو — خوێندنەوە و نووسین، زمان و بیرکاری و هتد؛ دووەم: دروستکردنی ئەو خووە هزریانەی کە مرۆڤەکان بتوانن زانست بەدەست بهێنن و بڕیاری دروست بۆ خۆیان بدەن. ڕەنگە یەکەمیان ناوی بنێین زانیاری، دووەمیان زیرەکی. سوودی زانیاری بە شێوەیەکی پراکتیکی و هەروەها لە ڕووی تیۆریەوە دانپێدانراوە؛ بەبێ دانیشتووانێکی خوێندەوار دەوڵەتێکی مۆدێرن مەحاڵە. بەڵام سوودی زیرەکی تەنیا لە ڕووی تیۆریەوە دانپێدانراوە، نەک بە شێوەیەکی پراکتیکی؛ خوازراو نییە خەڵکی ئاسایی بۆ خۆیان بیربکەنەوە، چونکە هەست دەکرێت ئەو کەسانەی بۆ خۆیان بیردەکەنەوە لە بەڕێوەبردنیاندا نائاسایین و دەبنە هۆی کێشەی ئیداری. تەنیا سەرپەرشتیاران، بە زمانی ئەفلاتون، دەبێ بیر بکەنەوە؛ ئەوانی تر گوێڕایەڵیان بن، یان وەک مەڕێک شوێن سەرکردەکان بکەون. ئەم بیروباوەڕە زۆرجار بە شێوەیەکی نائاگا لە هێنانەکایەی دیموکراسی سیاسی ڕزگاری بووە و بە شێوەیەکی ڕیشەیی هەموو سیستەمە نیشتمانییەکانی پەروەردەی تێکداوە.
ئەو وڵاتەی کە باشترین سەرکەوتنی بەدەستهێناوە لە پێدانی زانیاری بەبێ بەخشینی زیرەکی، نوێترین زیادکراوی شارستانیەتی مۆدێرنە: یابان. دەوترێت خوێندنی سەرەتایی لە یابان لە ڕوانگەی فێرکردنەوە جێگەی ستایشە. بەڵام، جگە لە فێرکردن، ئامانجێکی دیکەی هەیە، کە فێرکردنی پەرستنی میکادۆیە – ئێستا باوەڕێکی زۆر بەهێزترە بەراورد بە پێش ئەوەی یابان مۆدێرن بێت.٣ بەم شێوەیە قوتابخانەکان لە یەک کاتدا بۆ پێدانی زانست و بۆ پێشخستنی خورافات بەکارهێنراون. بەو پێیەی ئێمە مەیلمان بۆ پەرستنی میکادۆ نییە، بە ڕوونی دەبینین کە لە فێرکارییەکانی ژاپۆنیدا چەن بێمانایە. خورافاتە نەتەوەییەکانی خۆمان وەک سروشتی و عەقڵانی لامان دەردەکەون، بەجۆرێک کە ئێمە ڕوانگەیەکی وا ڕاستەقینەیان بۆ نەگرین وەک چۆن بۆ خورافاتەکانی نیپۆن دەبینین. بەڵام ئەگەر ژاپۆنییەکی گەشتیار ئەو تێزە بپارێزێت کە قوتابخانەکانمان خورافاتەکان فێر دەکەن کە بە هەمان شێوەی باوەڕبوون بە خودایی میکادۆ دوژمنایەتی زیرەکی دەکەن، وادەزانم کە بتوانێت کەیسێکی باش دەربخات.
بۆ ئێستا من بەدوای چارەسەردا نیم، بەڵکو تەنها لە خەمی دەستنیشانکردنم. ئێمە لەبەردەم ئەو ڕاستییە پارادۆکسیکەداین کە پەروەردە بووەتە یەکێک لە بەربەستە سەرەکییەکانی بەردەم زیرەکی و ئازادی بیرکردنەوە. ئەمەش بە پلەی یەکەم دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە دەوڵەت قۆرخکاری دەکات؛ بەڵام ئەوە بە هیچ شێوەیەک تاکە هۆکار نییە.
(٢) پڕوپاگەندە. سیستەمی پەروەردەی ئێمە گەنجان لە قوتابخانەکان فێر دەکات توانای خوێندنەوەیان هەبێت، بەڵام لە زۆربەی کاتەکاندا ناتوانن بەڵگە هەڵسەنگێنن یان بۆچوونێکی سەربەخۆ دروست بکەن. پاشان هێرشیان دەکرێتە سەر، بە درێژایی ژیانیان، بە لێدوانێک کە بۆ ئەوە دانراون باوەڕیان بە هەموو جۆرە بۆچوونی بێمانا هەبێت، وەک ئەوەی کە حەبەکانی “بلانک” هەموو نەخۆشییەک چارەسەر دەکەن، کە سپیتزبێرگن گەرم و بەپیتە و ئەڵمانییەکان تەرمی مرۆڤ دەخۆن. هونەری پڕوپاگەندە، وەک ئەوەی سیاسەتمەداران و حکومەتە مۆدێرنەکان پراکتیزەی دەکەن، لە هونەری ڕیکلامەوە وەرگیراوە. زانستی دەروونناسی قەرزاری ڕیکلامکەرانێکی زۆرە. ڕەنگە لە پێشوودا زۆربەی دەروونناسەکان پێیان وابووبێت کە پیاو ناتوانێت خەڵکی وا لێ بکات کاڵاکانی لا نایاب بن تەنها بە جەختکردنەوە لەوەی کە کاڵاکان نایابن. بەڵام ئەزموونەکان دەریدەخەن کە ئەوان لەم بابەتەدا هەڵەیان کردووە. ئەگەر جارێک لە شوێنێکی گشتیدا بوەستم و بڵێم کە من خاکیترین پیاوم لە ژیاندا، دەبێت پێم پێ بکەنن؛ بەڵام ئەگەر بتوانم پارەی پێویست کۆبکەمەوە بۆ ئەوەی هەمان لێدوان لەسەر هەموو پاسەکان و لەسەر تابلۆکانی بەدرێژایی هەموو هێڵە سەرەکییەکانی ڕێگای شەمەندەفەر بدەم، خەڵک قەناعەتیان بۆ دروست دەبێت کە من بچووکبوونەوەیەکی نائاساییم هەیە لە ناوبانگدەکردندا. ئەگەر بچمە لای دوکاندارێکی بچووک و بڵێم: “سەیری ڕکابەرەکەت بکە لەو بەرەوە، ئەو کارەکەت دەبات؛ پێت وانییە پلانێکی باش بێت کە کارەکەت بەجێبهێڵیت و لە ناوەڕاستی ڕێگاکەدا بوەستیت و هەوڵبدەیت تەقەی لێبکەیت پێش ئەوەی تەقەت لێبکات؟” — ئەگەر ئەمە بڵێم، هەر دوکاندارێکی بچووک بە شێتم دەزانێت. بەڵام کاتێک حکومەت بە جەختکردنەوە و تیپێکی مۆسیقاوە دەیڵێت، دوکاندارە بچووکەکان جۆش و خرۆش دەبن، و تەواو سەریان سوڕدەمێنێت کاتێک دوای ئەوە بۆیان دەردەکەوێت کە بازرگانی زیانی بەرکەوتووە. پڕوپاگەندە کە بەو ئامرازانە بەڕێوەدەچێت کە ڕێکلامکەران سەرکەوتوو بوون، ئێستا یەکێکە لە شێوازە دانپێدانراوەکانی حکومەت لە هەموو وڵاتانی پێشکەوتوودا و بە تایبەتی ئەو شێوازەیە کە بۆچوونی دیموکراسی لەڕێگایەوە دروست دەبێت.
دوو خراپەی تەواو جیاواز هەیە سەبارەت بە پڕوپاگەندە کە ئێستا پراکتیزە دەکرێت. لە لایەکەوە، بە گشتی بۆ هۆکارە ناعەقڵانییەکانی باوەڕ سەرنجڕاکێشە نەک بۆ ئارگیومێنتی جددی؛ لە لایەکی دیکەوە، سوودێکی نادادپەروەرانە دەدات بەو کەسانەی کە دەتوانن زۆرترین بانگەشە بکەن، جا لە ڕێگەی سامانەوە بێت یان لە ڕێگەی دەسەڵاتەوە. لای خۆمەوە مەیلی ئەوەم هەیە کە هەندێک جار پرتەوبۆڵەی زۆر لەسەر ئەو ڕاستییە دەکرێت کە پڕوپاگەندە سەرنجی هەست و سۆز ڕادەکێشێت نەک عەقڵ. هێڵی نێوان هەست و عەقڵ ئەوەندە تیژ نییە کە هەندێک کەس بیری لێدەکەنەوە. جگە لەوەش، پیاوێکی زیرەک دەتوانێت ئارگومێنتێکی تەواو عەقڵانی لە بەرژەوەندی هەر هەڵوێستێکدا دابنێت کە ئەگەری وەرگرتنی هەبێت. هەمیشە لە هەردوو لایەنی هەر پرسێکی ڕاستەقینەدا ئارگیومێنتی باش هەیە. دەتوانرێت بە شێوەیەکی بناغەدار ناڕەزایەتی دەرببڕدرێت لە هەڵەی دیاریکراوی ڕاستییەکان بەڵام بە هیچ شێوەیەک پێویست نین. تەنها وشەکانی “سابوونی هەرمێ” کە هیچ شتێک دووپات ناکاتەوە، دەبێتە هۆی ئەوەی خەڵک ئەو شمەکە بکڕن. ئەگەر لە هەر شوێنێک ئەم وشانە دەربکەون، بە وشەی “پارتی کرێکاران” بگۆڕدرێن، ملیۆنان کەس دەبوونە هۆی ئەوەی دەنگ بە پارتی کرێکاران بدەن، هەرچەندە ڕیکلامەکان ئیدیعای هیچ شایستەیییەکیان بۆ پارتی کرێکاران نەکردووە. بەڵام ئەگەر دوو لایەنی مشتومڕێک بەپێی یاسا لە لێدوانیاندا قەتیس بکرێن کە لیژنەیەکی لۆژیکزان بە پەیوەندیدار و بە دروستی بزانن، هێشتا خراپەی سەرەکی پڕوپاگەندە، وەک لە ئێستادا بەڕێوەدەچێت، دەمێنێتەوە. گریمان بە پێی یاسایەکی وا، دوو لایەن کەیسێکی یەکسان باشیان هەیە، یەکێکیان ملیۆنێک پاوەن بۆ پڕوپاگەندە خەرج بکات، ئەوی دیکەیان تەنیا سەد هەزار. ئاشکرایە کە ئەو ئارگیومێنتانەی کە لە بەرژەوەندی لایەنی دەوڵەمەندترن، زیاتر لە ئەوانەی کە لە بەرژەوەندی لایەنی هەژارترن، دەناسرێن و هەر بۆیەش لایەنی دەوڵەمەندتر سەردەکەوێت. بێگومان ئەم دۆخە کاتێک چڕتر دەبێتەوە کە لایەنێک حکومەت بێت. لە ڕووسیا حکومەت نزیکەی تەواو قۆرخکاری پڕوپاگەندەی هەیە، بەڵام ئەوە پێویست نییە. ئەو سوودانەی کە بەسەر نەیارەکانیدا هەیەتی بەگشتی بەسە بۆ ئەوەی سەرکەوتنەکەی مسۆگەر بکات، مەگەر حاڵەتێکی خراپ و نائاسایی هەبێت.
ناڕەزایەتی بەرامبەر بە پڕوپاگەندە تەنیا بانگەوازی ناعەقڵانی نییە، بەڵکو زیاتر ئەو سوودە نادادپەروەرانەیە کە بە دەوڵەمەند و دەسەڵاتدارەکانی دەبەخشێت. یەکسانی دەرفەت لە نێوان بۆچوونەکاندا، ئەگەر بمانەوێت ئازادیی ڕاستەقینەی بیرکردنەوە هەبێت، شتێکی بنەڕەتییە؛ و یەکسانی دەرفەتەکان لە نێوان بۆچوونەکاندا تەنیا بە یاسای ورد و درشت کە ئاراستەی ئەو ئامانجە کراون، کە هیچ هۆکارێک نییە بۆ ئەوەی چاوەڕوان بکرێت دەبێت دەربکرێت. چارەسەر بە پلەی یەکەم لەم جۆرە یاسایانەدا نادۆزرێتەوە، بەڵکو لە پەروەردەیەکی باشتر و ڕای گشتی گوماناویتردایە. بەڵام لە ئێستادا خەمی باسکردنی چارەسەرەکانم نییە.
(3) فشاری ئابووری. من پێشتر خەریکی هەندێک لایەنی ئەم بەربەستەی ئازادی بیرکردنەوە بووم، بەڵام ئێستا دەمەوێت لەسەر هێڵە گشتیەکان خەریکی ببم، وەک مەترسییەک کە بە دڵنیاییەوە زیاد دەکات مەگەر هەنگاوی زۆر دیاریکراو بۆ بەرپەرچدانەوەی بگیرێتەبەر. نموونەی باڵای فشاری ئابووری کە لە دژی ئازادی بیرکردنەوە بەکار دەهێنرێت، ڕووسیای سۆڤیەتە، کە تا ڕێککەوتنی بازرگانی، حکومەت دەیتوانی برسێتی بەسەر ئەو کەسانەدا بسەپێنێت کە بۆچوونەکانیانی بەدڵ نەبێت و کردیشی – بۆ نموونە کرۆپۆتکین. بەڵام لەم ڕووەوە ڕووسیا تەنیا تا ڕادەیەک لە پێش وڵاتانی دیکەوەیە. لە فەرەنسا لە سەردەمی کاروباری درێفوسدا، هەر مامۆستایەک ئەگەر لە سەرەتاوە لەگەڵ درێفوس بووایە یان لە کۆتاییەکاندا دژی بوایە، پێگەی خۆی لەدەست دەدا. لە ئەمریکا، لە ئێستادا، گومانم هەیە کە مامۆستایەکی زانکۆ هەرچەندە دیار بێت، بتوانێت دامەزراندن بەدەستبهێنێت ئەگەر ڕەخنە لە کۆمپانیای ستاندارد ئۆیل بگرێت، چونکە هەموو سەرۆکی کۆلێژەکان یارمەتیان لە بەڕێز ڕۆکەفێلەر وەرگرتووە یان هیوادارن وەریبگرن. لە سەرانسەری ئەمریکادا سۆسیالیستەکان پیاوی دیاریکراون، و بەدەستهێنانی کار لەڕادەبەدەر قورسە مەگەر بەهرەیەکی گەورەیان هەبێت. ئەو مەیلە، کە لە هەر شوێنێک پیشەسازییزم بە باشی پەرەی سەندبێت، بۆ ئەمانەت و قۆرخکارییەکان بۆ کۆنترۆڵکردنی هەموو پیشەسازییەکان، دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ژمارەی خاوەنکار، بەجۆرێک ئاسان و ئاسانتر دەبێت هێشتنەوەی کتێبی ڕەشی نهێنی کە هەرکەسێک ملکەچی کۆمپانیا گەورەکان نەبێت دەتوانرێت برسی بکرێت. گەشەی قۆرخکارییەکان لە ئەمریکادا زۆرێک لەو خراپانەی پەیوەستن بە سۆسیالیزمی دەوڵەتییەوە دەخاتە ڕوو وەک ئەوەی لە ڕووسیادا هەبووە. لە ڕوانگەی ئازادییەوە، بۆ پیاو هیچ جیاوازییەکی نییە کە تاکە خاوەنکارەکەی دەوڵەت یان دامەزراوەیەک بێت.
لە ئەمریکا کە پێشکەوتووترین وڵاتە لە ڕووی پیشەسازییەوە و تا ڕادەیەکی کەمتر لەو وڵاتانەی کە نزیک دەبنەوە لە بارودۆخی ئەمریکا، پێویستە هاووڵاتییەکی ئاسایی، ئەگەر بیەوێت بژێوی ژیانی دابین بکات، خۆی لە دوژمنایەتی هەندێک لە پیاوە گەورەکان بەدوور بگرێت. وە ئەم پیاوە گەورانە تێڕوانینێکیان هەیە – ئایینی، ئەخلاقی و سیاسی – کە چاوەڕێی ئەوە دەکەن کارمەندەکانیان لەگەڵیاندا هاوڕا بن، لانیکەم لەڕوو. پیاوێک کە بە ئاشکرا لەگەڵ ئایینی مەسیحیدا ناکۆک بێت، یان باوەڕ بە شلکردنەوەی یاساکانی هاوسەرگیری هەبێت، یان ناڕەزایەتی دەربڕین بەرامبەر بە دەسەڵاتی کۆمپانیا گەورەکان، ئەمریکا بە وڵاتێکی زۆر ناڕەحەت دەزانێت، مەگەر بەڕێکەوت نووسەرێکی دیار بێت. ڕێک هەمان جۆری سنووردارکردن بەسەر ئازادی بیرکردنەوەدا بە دڵنیاییەوە لە هەموو وڵاتێکدا ڕوودەدات کە ڕێکخستنی ئابووری تا ئاستی قۆرخکاری پراکتیکی چووبێت. بۆیە پاراستنی ئازادی لە جیهاندا کە خەریکە گەشە دەکات زۆر قورسترە بەراورد بە سەدەی نۆزدەهەم، کاتێک کێبڕکێی ئازاد هێشتا واقیعێک بوو. هەرکەسێک گرنگی بە ئازادی هزر بدات، دەبێت بە تەواوی و ڕاشکاوانە ڕووبەڕووی ئەم دۆخە ببێتەوە، درک بە کارپێنەکردنی ئەو میتۆدانە بکات کە کاریگەری باشیان هەبوو لەکاتێکدا پیشەسازی لە سەرەتای گەشەیدا بوو.
دوو بنەمای سادە هەن کە ئەگەر پەسەند بکرێن، نزیکەی هەموو کێشە کۆمەڵایەتییەکان چارەسەر دەکەن. یەکەمیان ئەوەیە کە پەروەردە دەبێت یەکێک لە ئامانجەکانی ئەوە بێت خەڵک فێر بکات تەنها باوەڕ بە پێشنیارێک بکەن کە هەندێک هۆکار هەبێت بۆ ئەوەی کە ڕاست بن. دووەمیان ئەوەیە کە کارەکان تەنها بە کەسی شیاو بۆ ئەنجامدانی کارەکە بدرێت.
بۆ ئەوەی سەرەتا خاڵی دووەم وەربگرین. خووی ڕەچاوکردنی بۆچوونە ئایینی و ئەخلاقی و سیاسییەکانی پیاوێک پێش دانانی بۆ پۆستێک یان پێدانی کارێک، فۆڕمی مۆدێرنی چەوساندنەوەیە، و پێدەچێت تەواو وەک لێپێچینەوەکانی مەسیحیەکان کارامە بێت. دەتوانرێت ئازادییە کۆنەکان بە شێوەیەکی یاسایی بپارێزرێن بەبێ ئەوەی بچووکترین سوودیان هەبێت. ئەگەر بە کردەوە هەندێک بۆچوون پیاوێک بەرەو برسێتی ببات، ئەوە ئاسوودەیییەکی بێسوودە کە بزانێت بۆچوونەکانی بە یاسا سزای لەسەر نییە. هەستێکی گشتیی دیاریکراو هەیە دژی برسیکردن بەهۆی ئەوەی سەر بە کەنیسەی ئینگلتەرا نەبیت، یان بۆچوونی کەمێک توندڕەوانە لە سیاسەتدا. بەڵام بەزەحمەت هەستێک هەیە دژی ڕەتکردنەوەی بێدینەکان یان مۆرمونەکان، کۆمۆنیستە توندڕەوەکان، یان ئەو پیاوانەی کە بانگەشە بۆ خۆشەویستی ئازاد دەکەن. وا بیر دەکرێتەوە کە ئەم جۆرە پیاوانە خراپەکارن و ڕەتکردنەوەی دامەزراندنیانبە بە سروشتی دادەنرێت. هێشتا خەڵک بەزەحمەت لەو ڕاستییە بەئاگا هاتوون کە ئەم ڕەتکردنەوەیە، لە دەوڵەتێکی زۆر پیشەسازیدا، دەکاتە فۆرمێکی زۆر توندی چەوساندنەوە.
ئەگەر ئەم مەترسییە بە شێوەیەکی گونجاو بەدی بکرایە، دەکرا ڕای گشتی بورووژێنرێت، و مسۆگەر بکرێت کە نابێت بیروباوەڕی پیاوێک لە دانانی بۆ پۆستێکدا لەبەرچاو بگیرێت. پاراستنی کەمینەکان زۆر گرنگە؛ و تەنانەت ڕەنگە تەقلیدیترینی ئێمەش ڕۆژێک خۆی لە کەمینەیەکدا ببینێتەوە، بەجۆرێک هەموومان بەرژەوەندیمان لە سنووردارکردنی ستەمی زۆرینەکاندا هەیە. جگە لە ڕای گشتی هیچ شتێک ناتوانێت ئەم کێشەیە چارەسەر بکات. سۆسیالیزم تا ڕادەیەک کەمتری دەکات، بەو پێیەی ئەو دەرفەتانە لەناو دەبات کە ئێستا لە ڕێگەی خاوەنکارە ناوازەکانەوە سەرهەڵدەدەن. هەر زیادبوونێکی قەبارەی کۆمپانیا پیشەسازییەکان خراپتری دەکات، بەو پێیەی ژمارەی خاوەنکارە سەربەخۆکان کەم دەکاتەوە. شەڕەکە دەبێت ڕێک وا بکرێت وەک چۆن شەڕی لێبوردەیی ئایینی کرا. وە وەک لەو حاڵەتەدا، هەروەها لەم حاڵەتەشدا، ئەگەری زۆرە خراپبوونی چڕی باوەڕ فاکتەری یەکلاکەرەوە بێت. لە کاتێکدا پیاوان قەناعەتیان بە ڕاستی ڕەهای ئایینی کاسۆلیکی یان پرۆتستانتیزم هەبوو، کە ڕەنگە ئەمیش بێت، بەڵام ئامادەبوون خەڵک بچەوسێننەوە لەسەری. لە کاتێکدا پیاوان تەواو دڵنیان لە بۆچوونی مۆدێرنیان، بەناوی ئەو بۆچوونانەوە چەوساندنەوە ئەنجام دەدەن. بڕێک گومان بۆ پراکتیزەکردنی لێبوردەیی، هەرچەندە بۆ تیۆرەکەی نابێت، شتێکی بنەڕەتییە. و ئەمەش دەمباتە سەر خاڵەکەی ترم کە تایبەتە بە ئامانجەکانی پەروەردە.
ئەگەر بڕیار بێت لە جیهاندا لێبوردەیی هەبێت، یەکێک لەو شتانەی کە لە قوتابخانەکاندا دەخوێندرێت، دەبێت خووی هەڵسەنگاندنی بەڵگە بێت، و پراکتیزەکردنی نەدانی ڕەزامەندی تەواو بەو پێشنیارانەی کە هیچ هۆکارێک نییە بۆ ئەوەی باوەڕیان پێ بکرێت. بۆ نموونە پێویستە هونەری خوێندنەوەی ڕۆژنامەکان فێر بکرێت. مامۆستای قوتابخانە پێویستە هەندێک ڕووداو هەڵبژێرێت کە ساڵانێکی زۆر لەمەوبەر ڕوویان دابێت، و خولیای سیاسی لە سەردەمی خۆیدا ورووژاندبێت. پاشان پێویستە بۆ منداڵانی قوتابخانە بخوێنێتەوە کە ڕۆژنامەکانی لایەک چییان وتووە، ئەوانەی لە لایەکی دیکەوە چییان وتووە و هەندێک باسی بێلایەنانە لەبارەی ئەوەی کە بەڕاستی ظی ڕوویداوە. پێویستە ئەوە بخاتە ڕوو کە چۆن لە باسکردنی لایەنگرانەی هەر لایەکیانەوە خوێنەرێکی ڕاهێنراو چۆن دەتوانێت دەرئەنجام وەرگرێت کە بەڕاستی چی ڕوویداوە و پێویستە وایان لێبکات تێبگەن کە هەموو شتێک لە ڕۆژنامەکاندا کەم تا زۆر ناڕاستە. ئەو گومانگەراییەی کە لەم فێرکردنەدا دێتە ئاراوە، منداڵان لە ژیانی دواتردا دەپارێزێت لە مەیلی ئایدیالیزم کە بەهۆیەوە کەسانی پاک هاندەدرێن بۆ پێشخستنی پلانی خراپەکاران.
پێویستە مێژووش بە هەمان شێوە فێر بکرێت. بۆ نموونە، ڕەنگە هەڵمەتەکانی ناپلیۆن لە ساڵانی ١٨١٣ و ١٨١٤ لە ڕۆژنامەی مۆنیتۆردا لێکۆڵینەوەی لەسەر بکرێت، کە ببێتە هۆی ئەو سەرسوڕمانەی کە پاریسییەکان هەستیان پێکرد کاتێک هاوپەیمانانیان بینی کە گەیشتنە ژێر دیوارەکانی پاریس دوای ئەوەی (بەپێی بڵاوکراوە فەرمییەکان) لەلایەن ناپلیۆنەوە لێیاندرا لە هەموو پێکدادانێکدا. لە پۆلە پێشکەوتووترەکاندا، پێویستە خوێندکاران هان بدرێن بۆ ئەوەی ژمارەی ئەو جارانەی لینین لەلایەن ترۆتسکیەوە تیرۆر کراوە بزانن، بۆ ئەوەی فێری دژایەتیکردنی کوشتن ببن. لە کۆتاییدا، پێویستە مێژوویەکی قوتابخانەیان پێبدرێت کە لەلایەن حکومەتەوە پەسەند کرابێت، و داوایان لێبکرێت کە مێژوویەکی قوتابخانەی فەرەنسی چی دەڵێت دەربارەی شەڕەکانمان لەگەڵ فەرەنسا. هەموو ئەمانە ڕاهێنانێکی زۆر باشتر دەبن لە بواری هاووڵاتیبووندا لە چاو ئەو گوتە ئەخلاقییە سواوانەی کە هەندێک کەس پێیان وایە دەتوانرێت ئەرکی مەدەنی بەهۆیانەوە بچێنرێت.
پێموایە دەبێت دان بەوەدا بنرێت کە خراپەکانی جیهان بەقەد نەبوونی زیرەکی بەهۆی کەموکوڕییە ئەخلاقییەکانەوەیە. بەڵام ڕەگەزی مرۆڤ تا ئێستا هیچ شێوازێکی بۆ بنبڕکردنی کەموکوڕی ئەخلاقی نەدۆزیوەتەوە؛ بانگەواز و ئامۆژگاری تەنها دووڕوویی زیاد دەکات بۆ لیستی خراپە پێشووەکان. بە پێچەوانەوە زیرەکی بە ئاسانی باشتر دەکرێت بەو شێوازانەی کە هەموو پەروەردەکارێکی لێهاتوو دەیزانێت. بۆیە تا ئەو کاتەی هەندێک شێوازی فێرکردنی فەزیلەت دەدۆزرێتەوە، دەبێت لە باشترکردنی زیرەکیدا بەدوای پێشکەوتندا گەڕان بکرێت نەک لە ڕەوشتدا. یەکێک لە بەربەستە سەرەکییەکانی بەردەم زیرەکی خۆشباوەڕیە، و دەتوانرێت خۆشباوەڕی بە ڕێنماییەکان سەبارەت بە فۆرمە باوەکانی درۆکردن بە شێوەیەکی زۆر کەم بکرێتەوە. خۆشباوەڕی خراپەکارییەکی گەورەترە لە سەردەمی ئێستادا بەراورد بە پێشوو، چونکە بەهۆی گەشەسەندنی پەروەردەوە، بڵاوکردنەوەی زانیاری هەڵە زۆر ئاسانترە لە جاران و، بەهۆی دیموکراسیەوە، بڵاوکردنەوەی زانیاری هەڵە گرنگترە لە سەردەمانی پێشوو بۆ خاوەن دەسەڵاتەکان. لێرەوەش زیادبوونی تیراژی ڕۆژنامەکان.
ئەگەر لێم بپرسن کە چۆن جیهان هان بدرێت بۆ وەرگرتنی ئەم دوو گوتەیە – ئەوانیش: (١) کار دەبێ بدرێت بە کەسانێک لەسەر توانایان بۆ ئەنجامدانیان؛ (٢) یەکێک لە ئامانجەکانی پەروەردە دەبێت عیلاج کردنی خەڵک بێت لە خووی باوەڕهێنان بەو پێشنیارانەی کە هیچ بەڵگەیەک نیە بۆیان – تەنیا دەتوانم بڵێم کە دەبێت بە درووستکردنی ڕایەکی گشتی ڕۆشنبیرانە ئەنجام بدرێت. وە ڕای گشتی ڕۆشنبیرانە تەنها بە هەوڵی ئەو کەسانە دروست دەبێت کە ئارەزووی ئەوە دەکەن کە بوونی هەبێت. من باوەڕم بەوە نییە کە ئەو گۆڕانکارییە ئابوورییانەی کە سۆسیالیستەکان بانگەشەیان بۆ دەکەن، هەر لەخۆیانەوە، هیچ شتێک بکەن بەرەو چارەسەرکردنی ئەو خراپانەی کە باسمان کردن. پێم وایە، لە سیاسەتدا هەرچیەک ڕووبدات، ڕەوتی گەشەسەندنی ئابووری پاراستنی ئازادی هزری تادێت قورستر دەکات، مەگەر ڕای گشتی پێداگری لەسەر ئەوە بکات کە خاوەنکار نابێت هیچ شتێک لە ژیانی فەرمانبەردا کۆنتڕۆڵ بکات جگە لە کارەکەی. ئازادی لە پەروەردەدا دەتوانرێت بە ئاسانی دەستەبەر بکرێت، ئەگەر ویست هەبێت، بە سنووردارکردنی ئەرکی دەوڵەت لە پشکنین و پارەدان و قەتیسکردنی پشکنینیش بە توندی لە ڕێنماییە دیاریکراوەکان. بەڵام ئەوە، لەم دۆخەی ئێستادا، پەروەردە لە دەستی کەنیسەکاندا بەجێ دەهێڵێت، چونکە بەداخەوە ئەوان زیاتر بە پەرۆشن بۆ فێرکردنی بیروباوەڕەکانیان بەراورد بە فێرکردنی گومان لەلایەن بیرمەندانی ئازادەوە. بەڵام بوارێکی ئازاد دەبەخشێت، و ئەگەر بەڕاستی خوازراو بێت، پەروەردەیەکی لیبڕاڵ دەبەخشێت. نابێت داوای زیاتر لەوە لە یاسا بکرێت.
داوای من بە درێژایی ئەم وتارە بۆ بڵاوبوونەوەی میزاجی زانستی بووە، کە شتێکی تەواو جیاوازە لە زانینی ئەنجامە زانستییەکان. میزاجی زانستی توانای ئەوەی هەیە مرۆڤایەتی نوێ بکاتەوە و پرسێک بۆ هەموو ناخۆشییەکانمان دابین بکات. ئەنجامەکانی زانست لە شێوەی میکانیزم و گازی ژەهراوی و چاپەمەنی زەرددا، داوای دادپەروەرانە دەکەن بۆ ئەوەی ببنە هۆی ڕووخانی تەواوی شارستانیەتەکەمان. دژەیەکێکی سەرنجڕاکێشە، کە ڕەنگە کەسێکی مەریخی بە دابڕانێکی پێکەنیناویەوە بیری لێبکاتەوە. بەڵام بۆ ئێمە مەسەلەی ژیان و مردنە. ئەمەش بەو پرسیارە پەیوەستە کە ئایا نەوەکانمان دەبێت لە جیهانێکی بەختەوەرتردا بژین، یان بە شێوازی زانستی یەکتر قڕ بکەن و ڕەنگە چارەنووسی داهاتووی مرۆڤایەتی بۆ ڕەشپێستەکان و پاپواییەکان بەجێبهێڵن.
١. پێویستە ئەوەش زیاد بکەم کە دواتر منیان دامەزراندەوە، کاتێک خولیای جەنگ دەستی بە ساردبوونەوە کردبوو
٢. بڕوانە The New Republic, February 1, 1922, p. 259 ff.
٣. بڕوانە “داهێنانی ئایینێکی نوێ”، پرۆفیسۆر چەمبەرلین، لە تۆکیۆ لەلایەن کۆمەڵەی ڕۆژنامەوانی عەقڵانییەوە بڵاوکراوەتەوە (ئێستا لە چاپدا نەماوە)
ئیسماعیل بێشکچی لە کتێبی ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ – بنەما کۆمەڵناسی و ئابوریە ڕەگەزیەکانی، ۱۹٦۹ چاپی ۲، لاپەڕە ۱٤٥ و ۱٤٦:
بڵۆگی لائق 