فاشیزم چیە؟

جۆرج ئۆروێڵ – ویکیمیدیا

فاشیزم چیە؟ (جۆرج ئۆروێڵ) ۱۹٤٤

لەوانەیە پرسیارێک گرنگتر لە هەموو پرسیارە وەڵام نەدراوەکانی تر ئەمە بێت: “فاشیزم چیە؟”

یەکێ لە دامەزراوەکانی ڕاپرسی لە ئەمەریکا بەم دواییە (۱۹٤٤) ئەو پرسیارەی لە ۱٠٠ کەس کردبوو، وەڵامەکان پانتاییەکەیان لە “دیموکراسیەتی موتڵەق”ەوە بۆ “وەحشیەتی موتڵەق” بوو. لەم وڵاتەدا ئەگەر لە خەڵکێک پرسیار بکەیت کە ئاستی بیرکردنەوەی ناوەنجی بێت فاشیزم پێناسە بکات. ئەوا ئاسایی هێما ئەکات بۆ ڕژێمی ئەڵمانی و ئیتالی. بەڵام ئەمە زۆر ناقایلکەرانەیە، لەبەر ئەوەی خودی ڕژێمە گەورە فاشیستەکانیش لە یەکێکەوە بۆ یەکێکی تر تەواو جیاوازە لە پێکهاتە و ئایدۆلۆجیادا.

ئاسان نیە، بۆ نمونە، فاشیزم بە سروشت شەڕەنگێزە، وە ژینگەی فاشیزم بریتیە لە هەل و مەرجی هیستریای شەڕ وە تەنها کێشە ئابووریەکانی بە ڕێگای خۆ ئامادەکردنی شەڕ یان داگیرکاری وڵاتان چارەسەر بکات. بەڵام ئاشکرایە ئەمە ڕاست نیە بۆ پورتوگال یان دیکتاتۆریەتەکانی ئەمەریکای باشور. یان دژایەتی جوو گوایە یەکێکە لە هێما جیاکەرەوەکانی فاشیزم، بەڵام هەندێ بزاوتی فاشیست دژی جولەکە نین. مشتومڕە زانراوەکان، کە چەندین ساڵە دەنگ ئەدەنەوە لە گۆڤارە ئەمەریکیەکاندا، هێشتا نەیان توانیوە لانی کەم بڵێن ئایا فاشیزم جۆرێکە لە کەپیتاڵیزم یان نا. بەڵام، کاتێک فاشیزم لەسەر ئەڵمانیا، یابان یان ئیتالیای مۆسۆلۆنی تەتبیق ئەکەین ئەزانین بە گشتی یانی چی. سیاسەتی ناوخۆ وای کردوە ئەم وشەیە دوا جێپێی دۆزینەوەی ماناکەی وون کردوە. لەبەر ئەوەی ئەگەر تەماشآی میدیا بکەیت هیچ گروپێکی خەڵک نادۆزیتەوە – بە دڵنیایەوە هیچ پارتێکی سیاسی یان ڕێکخراوێکی هەر جۆرێک نادۆزیتەوە کە ئیدانە نەکرابێت بە فاشیست لە ۱٠ ساڵی ڕابردوودا. لێرەدا باسی بە زاردا هاتنی زاراوەی “فاشیست” ناکەم. باسی ئەوە ئەکەم کە لە میدیای چاپکراودا بینومە. باسی ئەوە ئەکەم کەوا زاراوەی وەک “لایەنگری فاشیست”، “مایل بە فاشیزم” یان بە تەنها “فاشیست” بەکار هاتوە و بە جدی بۆ ئەم گروپە خەڵکانە:

پارێزگاران: هەموو پارێزگاران، ئەوەی دڵی پێی خۆشە و ئەوەی دژی دڵ پێخۆشبوونیەتی، ئەمانە بە لایەنگری-فاشیست ناوهێنراون. بە لایانەوە حوکمی بەریتانی لە هیندستان وە موستەعمەرەکانی تری هیچ جیاوازیەکی نیە لە نازیەت. ڕێکخراوانێک کە ئەکرێ بە نیشتیمانپەروەر  یان تەقلیدی ناویان بهێنین زەمقی “ئەقڵ فاشی”یان لێدراوە. بۆ نمونە جوڵانەوەی “بۆی سکاوت”، پۆلیسی لەندەن، دەزگای سیخوڕی بەریتانی وە سوپای بەریتانی. تەنها دەستەواژەیەک بۆ ئەمە “قوتابخانەکانی دەوڵەت کێڵگەی بەرهەمهێنانی فاشیزمن”

سۆشیالیستەکان: بەرگریکاران لە شێوازی کۆنی سەرمایەداری، (نمونە ئێرنێست بێن) باوەڕی نەگۆڕیوە کە سۆشیالیزم و فاشیزم یەک شتن. هەندێ ڕۆژنامەنوسی کاتۆلیکیش ڕا ناگۆڕین کە سۆشیالیزم بنەمای هاریکاریکردنی وڵاتانی داگیرکراوی نازیەت بوو. هەمان تۆمەت ئەکرێ لە گۆشەیەکی جیاوازە لەلایەن حیزبی کۆمۆنیستەوە لە دۆخی ئەوپەڕی چەپێتیدا. لە نێوان ساڵانی ۱۹۳٠-۱۹۳۵دا ڕۆژنامەی “دەیلی وێرکەر” باسی پارتی کرێکران (حزب العمال) بە “فاشیستی کرێکران” ئەکرد. ئەمە دەنگی ئەدایەوە لەلایەن توندڕەوە چەپەکانەوە وەک ئەنارشیستەکانەوە (فوضوی). هەندێ لە نیشتمانپەروەرە هیندیەکانیش ڕێکخراوە بەریتانیە بازرگانیەکیان بە ڕێکخراوی فاشیستی ناوزەد ئەکرد.

ترۆتسکیەکان: کۆمۆنیستەکان ترۆتسکیەکان (خودی ڕێکخراوەکەی ترۆتسکی) بە پەیوەندی شاراوەیان بە ڕێکخراوی فاشیستی نازیەوە هەبوبێت و مەعاشخۆریان بن. ئەمە زۆر باو قەبوڵکرابوو لە لایەن “پۆپیولار فرۆنت” (بەرەی باو)ەوە. لە دۆخی ئەوپەڕی ڕاست بوونیاندا کۆمۆنیستەکان خۆیان هەمان تۆمەت دژی هەموو دابەش بوونێکی چەپی خۆشیان ئەکەن بۆ نمونە “کۆمۆن وێڵس” یان ئای ئێڵ پێ (وشەی کۆمۆن واتە گشتی)

کاسۆلیکەکان: لە دەرەوەی بازنەکانی خۆیان، کەنیسەی کاسۆلۆیکیش بە کۆدەنگی بە لایەنگری فاشیزم دا ئەنرێن، هەم بابەتیانە و بە ڕای تاکەکەسیش

بەرهەڵستکارانی-جەنگ: ئاشتیخوازان و ئەوانەش دژی جەنگن زۆرجار نەک بە لایەنگری فاشیزم دا ئەنرێن بەڵکوو گوایە ئاسانکاریش ئەکەن بۆ جەمسەرەکان (جەمسەرەکانی ئەوکاتەی دنیا)، بەڵکوو هەتا گوایە حەزیان لە ئیحساسی لایەنگرێتی فاشیزمە.

پشتیوانانی-جەنگ: ئەوانەی دژی جەنگن زۆرجار بانگەشەکەی خۆیان کە ئیستیعماریەتی بەریتانی خراپترە لە نازیەت، وە وادیارە زاراوەی “فاشیزم” ئەسەپێنن بەسەر هەموو ئەوانەی کە خوازیارن سەرکەوتن لە ڕێی سەربازیەوە بە دەست بێت. وە لایەنگرانی ڕێکخراوی “پیپڵز کۆنڤێنشن – کۆبوونەوەی خەڵک (بزوتنەوەیەکی کۆمۆنیستی ۱۹٤۱ بوو لەبەریتانیا)” وایان لێ هاتبوو خەریک بوو بڵێن بەرگری کردنیش لە داگیرکاری نازیەت خۆی لایەنگرێتی فاشیزمە. لەگەڵ دەرکەوتنی “هۆم گارد”دا یەکسەر بە فاشیست ناسێنران. جیا لەوەش تەواوی بزوتنەوەی چەپ مایلە بەلای ئەوەی کە عەسکەرتاریەت یەکسان بکات بە فاشیزم. ئەو جندی مکلف”انەی تۆزێک هەستی “ڕاستڕەوی سیاسی”یان تێدایە زۆربەی زۆری کات ئەفسەرەکانی سەرەوەی خۆیان بە “مێشک فاشی” یان “سروشت فاشی” دا ئەنێن. قوتابخانەکانی شەڕ، بە تف بریەقدارکردنی پۆستاڵ، تەحیە کردن بۆ ئەفسەرەکانیان هەموو بە هەڵێنجێنراوی فاشیزم دا ئەنێن. پێش جەنگ، پەیوەندی کردن بە تێریتۆریاڵز (سوپای خۆبەخشی یەدەکی بەریتانی) بە نیشانەی مایل بوون بە لای فاشیزمدا دا ئەنرا. هەردوو جۆری سوپای زۆرەملێ و خۆویست (ئیجباری و ئیختیاری)یان بە ڕوداوی فاشیستی ڕەخنەدار ئەکرد.

نیشتیمانپەروەران: بۆخۆی نیشتیمان پەروەری لە هەموو دنیا بە سروشت بە فاشیست دا ئەنرێت، بەڵام ئەمە تەنها تەتبیق ئەکرێ لەسەر ئەو بزاوتە نیشتیمانیانەی کە قسەکەرەکانیان وا ڕێ ئەکەوێت دژی نیشتیمانپەروەری عەرەبی، نیشتیمانپەروەری پۆڵەندی، نیشتیمانپەروەری فنلەندی، پارتی کۆنگرێسی هیندی، عصبەی موسوڵمانان، زایۆنیزم، وە ئای ئار ئەی بێت، ئەمانە هەموو بە فاشیست ناو ئەنرێن بەڵام نەک لەلایەن هەمان خەڵکەوە.

وا دەر ئەکەوێت، وەک بەکارهێنرا، وشەی فاشیزم تەقریبەن هیچ مانایەکی نیە. لە ئاخاوتندا، بە دڵنیایەوە، تەواو بێ سەرو بەرتر بەکاردێت لە چاپکراودا. بیستومە کە بەکارهاتوە بۆ جوتیاران، دوکانداران، قەرزپێدەری کۆمەڵایەتی، لەسێدارەدان، ڕاوی ڕێوی، شەڕەگابڵح، لیژنەکەی ۱۹۲۲، لیژنەکەی ۱۹٤٤، کیپلینگ، غاندی، چیان کای شێک، هاوجنسبازی، بڵاوکراوەکانی پریستلی، داخلیەکانی گەنجە بێ خاوەنەکان، ئەستێرەناسی، ژنان، سەگ وە نازانم چی تریش.

کەچی لەژێر ئەم هەموو تێکەڵ وپێکەڵیەدا جۆرێک مانا ئەڵێی شاراوەیە. پێش هەموو شت، جیاوازیەکی یەکجار گەورە هەیە لە بەکارهێنانەکانیدا، هەندێکیان ئاسانن دیاری بکرێن بەڵام ئاسان نین دور بخرێنەوە، لە ڕژێمێک بە فاشیست ناونرابێت تا ئەوانەی بە رژێمی دیموکراتی ناو ئەبرێن. دوەم شت، ئەگەر فاشیزم مانای “لایەنگرێتی لەگەڵ هیتلەر” بێت، ئەوا ئاشکرایە کە هەندێ لەو تۆمەتانەی لەسەرەوە لیستم کردوون بە ئاسانی ساغ ئەکرێنەوە تا ئەوانی تریان. سێیەم شت، هەتا ئەوانەش بێ ئاگا وشەی فاشیست دا ڕا ئەوەشێنن بە هەموو لایەکدا، زۆر تا کەم بڕێک لە گرنگی عاتیفی پێوە ئەبەستن. بە “فاشیزم” مەبەستیانە بڵێن، بە گشتی قسە ئەکەم، شتێکی دڕندە، بێ ویژدان، خۆبەزلزان، کۆنەپەرست، دژە-لیبراڵ وە دژی خەڵکی ئاسایی (چینی کرێکار). جگە لەو ژمارە کەمەی خۆیان لایەنگری فاشیزمن، تەواوی ئینگلیز زمانان قایلن کە وشەی فاشیست بۆ کەسی خۆسەپێنەر (بە ئینگلیزی bully، بلطجە بە عەرەبی بەداخەوە کوردیەکەم تەواو نیە) بەکاربێت. ئەوە نزیکترین پێناسەیە بۆ وشەی یەکجار خراپ-بەکارهاتوی “فاشیست”.

بەڵام، فاشیزم خۆشی سیستمێکی ئابوری سیاسیە. بۆچی، کەواتە، ناتوانین پێناسیەکی گشتی و ڕوونمان هەبێت بۆی؟ حەیف! پێناسەیەکمان نابێت بۆی – جارێ نا، هەرچۆنێک بێت. بۆچی وایە خۆی دیسان زۆر درێژە ئەکێشێت بەڵام بە کورتی لەبەر ئەوەیە کەوا مەحاڵە فاشیزم پێناسەیەکی قایلکەرانەی بۆ بکرێت بەبێ دانپیانانێک کە هیچ یەک لە خودی فاشیستەکان، پارێزگاران، سۆشیالیستەکانی هەر ڕەنگی پێستێک، ئامادە نین بیکەن. ئەوەی ئەتوانرێ بکرێ لەم کاتەدا ئەوەیە کە وشەکە بەکاربهێنیت بە بڕێک لە وریاییەوە نەوەک وای لێ بکەیت بیهێنیتە ئاستی وشەیەک لەبری جنێو.

سەرچاوە: http://orwell.ru/library/articles/As_I_Please/english/efasc

پەراوێزی وەرگێڕان:

* ڕاستڕەوی سیاسی = political correctness